Мазмуни ҳақида қисқача маълумот
Конституция дин ва эътиқод эркинлигини ҳамда ҳукумат ва диннинг бўлинишини таъминлайди. Қонун миллий хавфсизлик, жамоат осойишталигини ёки ахлоқни сақлаш учун зарур бўлганда диний фаолиятни чеклашга рухсат беради. Виждон эркинлиги ва эътиқод ҳуқуқи тўғрисидаги қонунда дин ёки эътиқод эркинлигини амалга ошириш доираси ва чекловлари батафсил баён этилган. Қонун рўйхатдан ўтмаган диний фаолиятни жиноий жавобгарликка тортади; диний нашрларнинг мазмуни, ишлаб чиқарилиши, тарқатилиши ва сақланишининг расмий тасдиқланишини талаб қилади; прозелитизм ва бошқа миссионерлик фаолиятини тақиқлайди. Дин тўғрисидаги қонун диний ташкилотларни рўйхатдан ўтказиш жараёнини ҳам таъминлайди, лекин шу билан бирга хусусий диний таълимни тақиқлайди.
Ҳукумат органлари ва инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари маълумотларига кўра, террорчилик ва экстремистик фаолиятга алоқадорликда ёки диний фундаменталистик ташкилотларга аъзоликда айбланган 1800 дан ортиқ маҳбус ҳибсда қолмоқда. 27 май куни Қорақалпоғистон Автоном Республикасининг Элликалла туман жиноят ишлари бўйича суди диний эркинлик фаоли Алимардон Султоновни экстремизм билан боғлиқ бешта моддада айблаб, етти йилга меҳнат лагерига ҳукм қилди. Дин эркинлиги халқаро ташкилоти “Форум 18”га кўра, 17 май куни Андижон жиноий ишлар бўйича суди собиқ диний маҳкум Ойбек Ҳамидовни рафиқасига тақиқланган аудио хутбани айтиб бергани учун беш йилга озодликдан маҳрум қилган.
“Форум 18”нинг хабар беришича, 23 июн куни Бухоро суди Бобиржон Тўхтамуродовни ислом дини илоҳиётчиси Саид Нурсийнинг тақиқланган асарларини ўрганиш мақсадида йиғилган гуруҳда иштирок этгани учун беш йилу бир ойга озодликдан маҳрум қилган. Йил давомида ҳукумат тўртта диний гуруҳни, жумладан учта черков ва Баҳаий дини жамоатини рўйхатдан ўтказди, бироқ 2021 йилда рўйхатдан ўтишни сўраган ва рад этилган 16 диний ташкилотнинг ҳеч бирини рўйхатдан ўтказмади. АҚШ ташкилотининг хабар беришича, 2021-йилда қайта кўриб чиқилган дин тўғрисидаги қонуни рўйхатга олиш жараёнини соддалаштирган бўлса-да, қонунчиликнинг кўп жиҳатлари халқаро миқёсда тан олинган илғор тажрибалар билан солиштирганда жиддий даражада номукаммаллигича қолмоқда.
Шу ташкилот маълумотларига кўра, қонуннинг муаммоли қоидалари рўйхатдан ўтмаган диний ташкилотларни жиноий жавобгарликка тортишнинг давом этиши, диний адабиётлар устидан давлат назорати ва динни хусусий ўқитишни тақиқлашдан иборат. Ҳукуматдан ташқарида бўлганлар учун диний либослар бўйича чекловлар олиб ташланганига қарамай, оммавий ахборот воситалари (ОАВ) янги қонуннинг ушбу жиҳати нотекис амалга оширилаётгани ҳақида хабар беришни давом этдилар. 6 май куни ОАВ маълумотларига кўра, маҳаллий ҳукумат амалдорлари Тошкентда 10 га яқин эркакни ҳибсга олиб, “ҳуқуқ-тартибот органи ходимининг қонуний талабларини” бажармаганликлари учун 15 кунлик қамоқ жазоси билан қўрқитиб, соқолларини мажбуран олиб ташлаганлар. Ҳукумат вакилларига кўра, ҳукумат ёшлар учун диний таълимни қаттиқ назорат қилишни жумладан, ҳукумат рухсатисиз фаолият юритаётган хусусий диний мактабларни ёпиш ва рухсатсиз диний таълим берган шахсларни жаримага тортишни давом этди.
Ҳуқуқ ҳимоячилари Президент Шавкат Мирзиёев ислоҳотлари ва дин тўғрисидаги қонун собиқ президент Ислом Каримов даврида диний одатлари ва эътиқодлари учун қамоқда қолган маҳбуслар ишини ҳал қилмаганини таъкидлашни давом этди. Маҳаллий фаолларга кўра, 2016-йилда Мирзиёев президентлиги бошланганидан бери яхшиланишлар ва кўплаб диний маҳбуслар озод этилганига қарамай, кўплаб маҳбуслар тинч диний амаллар билан шуғуллангани учун ҳибсда қолмоқда.
Диний озчилик гуруҳлари аъзолари ўзларининг диний жамоаларида исломдан уларнинг динига ўтган шаҳслар кўпчилик мусулмон аҳоли томонидан жамоат босимига дучор бўлганликларини яна бир бор таъкидладилар. Ҳуқуқ ҳимоячилари Аброр Мухтор Алий каби машҳур исломий блогерларнинг ижтимоий тармоқлардаги каналларида насронийликка, семитизмга, ғарбга қарши ва аёлларга камситувчи мазмундаги материаллар кўпайгани ҳақида хабар беришди. Сентябр ойида ҳокимият органлари бир нечта ижтимоий тармоқлардаги ўнлаб каналларда ярим миллионга яқин издошларига эга бўлган Алийни мамлакат Ислом академияси ва муфтийликдаги икки давлат лавозимидан бўшатди.
АҚШ элчихонаси ўзининг жамоатчилик билан алоқалари ва шахсий учрашувларида диний гуруҳларнинг расмий диний ташкилот сифатида рўйхатдан ўтиш, ўз эътиқодларини очиқ муҳокама қилиш учун ўз эътиқодига бошқа одамларни жалб қилиш ва ота-оналарнинг фарзандларига ўз эътиқодларини ўргатиш йўлида давом этаёткан қийинчиликларга эътибор қаратди. Элчихона ходимлари, шунингдек, диний эътиқоди бўйича шахсларни ҳибсга олиш ва қамоққа олиш давом этишини ҳам кўтариб чиқди. Элчихона ва АҚШдан ташриф буюрган ҳукумат расмийлари қонун қабул қилинишидан олдин ва кейин ҳукумат расмийларига рўйхатдан ўтиш жараёни ва дин тўғрисидаги қонуннинг камчиликлари ҳақида хавотир билдирган. Бундан ташқари элчихона расмийлари ва АҚШдан ташриф буюрган ҳукумат расмийлари виждон ва эътиқод эркинлигини муҳокама қилиш мақсадида диний гуруҳлар, фуқаролик жамияти вакиллари ва диний маҳкумларнинг яқинлари билан ҳам учрашди.
1-Қисм. Аҳолининг диний таркиби
АҚШ ҳукумати Ўзбекистони умумий аҳолини 31,1 миллион (2022 йил ўрталари) деб ҳисоблайди. Миллий ҳукумат маълумотларига кўра, сентабр ойи ҳолатига кўра аҳоли сони 35,8 миллион кишига етган. АҚШ ҳукумати ҳисоб-китобларига кўра, аҳолининг 88 фоизи мусулмонлар, Узбекистон Ташқи ишлар вазирлиги эса Узбекистон аҳолининг 96,3 фоизи мусулмонлар деб бахолайди. Аксарият мусулмонлар ҳанафий мазҳабидаги суннийлардир. Ҳукумат аҳолининг тахминан 0.03 фоизини Бухоро ва Самарқанд вилоятларида жамланган жаъфарий мазҳабидаги шиалар ташкил этишини билдиради. Аҳолининг тахминан 2,2 фоизини рус православлари ташкил қилади, 2019 йилдаги 3,5 фоизга нисбатан. Ҳукумат ҳисоб-китобларига кўра, этник руслар ва бошқа православлар сони Россиянинг Украинага бостириб кириши ортидан мамлакатга русларнинг кириб келиши туфайли ортиб бормоқда.
Ҳукумат аҳолининг қолган 1,5 фоизини Рим католиклари, этник корейс насронийлари, баптистлар, лютеранлар, еттинчи кун адвентистлари, эвангелист христианлар, эллигинчи кунлар, Иегова гувоҳлари, буддистлар, бахоийлар, халқаро жамият аʼзоларининг кичик жамоалари ташкил этишини таʼкидламоқда. Кришна онги ва атеистлар. Ҳукумат маълумотларига кўра, яҳудий аҳолиси – Ашкенази ва Сефардик (Бухоро) аралашмаси – 5425 киши. Аксарият коʻпчилик – тахминан 3500 ашкеназий ва 2000 дан кам бухоролик яҳудийлар Тошкент, Бухоро, Самарқанд ва Фаргʻона водийсида истиқомат қилади. Яҳудийлар сони эмиграция туфайли қисқаришда давом этмоқда.
2-Қисм. Ҳукуматнинг тамонидан диний эркинликларни ҳурмат қилиниши билан боғлик ҳолат
Қонунчилик базаси
Конституцияда ҳар ким бирон-бир динга эътиқод қилиш ёки эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга эканлиги қайд этилган. Конституцияга кўра, бу ҳуқуқлар бошқа фуқароларнинг, давлатнинг ёки жамиятнинг қонуний манфаатларига, ҳуқуқ ва эркинликларига тажовуз қила олмайди. Қонун миллий хавфсизлик, жамоат осойишталигини ёки ахлоқни сақлаш учун зарур бўлганда диний фаолиятни чеклашга рухсат беради. Конституция давлатнинг диний жамоалар ишларига аралашмаслигини таъминловчи дунёвий асосни белгилаб беради, давлат ва динни бир-биридан ажратиб туради, диний тамойилларга асосланган сиёсий партиялар фаолиятини тақиқлайди.
“Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги қонунда дин ёки эътиқод эркинлигини амалга ошириш доираси ва чекловлари батафсилроқ кўрсатилган. Қонун рўйхатдан ўтмаган диний фаолиятни жиноий жавобгарликка тортади; диний нашрларнинг мазмуни, ишлаб чиқарилиши, тарқатилиши ва сақланишининг расмий тасдиқланишини талаб қилади; ва прозелитизм ва бошқа миссионерлик фаолиятини тақиқлайди. Одатда дин тўғрисидаги қонун деб номланувчи ушбу қонун диний ташкилотларни рўйхатдан ўтказиш жараёнини таъминлайди, бу эса онлайн аризаларни ишлатишга имконият беради. Унга кўра, ташкилот рўйхатдан ўтиш учун 50 та таъсисчи аъзо бўлиши керак ва барча таъсисчилар битта туман ёки шаҳарда яшашлари шарт. Бу хусусий диний таълимни тақиқлайди. Дин тўғрисидаги қонун жамоат жойларига диний либосда чиқиш тақиқини бекор қилган бўлса, бу қонундан алоҳида бошқа қонунда диний либосда жамоат жойларига чиққанлар жаримага тортилиши мумкинлиги айтилади.
Зўравон экстремизмга қарши курашиш тўғрисидаги қонуннинг турли қоидалари шахс хавфсизлигини, жамият ва давлатни ҳимоя қилиш, конституциявий тузум ва мамлакатни ҳудудий яхлитлигини сақлаш, тинчлик-осойишталикни, кўп миллатли ва кўп конфессияли тотувликни сақлашга қаратилган. Қонун экстремизм ва экстремистик фаолиятга қарши курашишнинг асосий тушунчалари, тамойиллари ва йўналишлари асосини белгилайди. Қонунда экстремизм – “ижтимоий-сиёсий вазиятни беқарорлаштиришга, Ўзбекистон Республикасининг конституциявий тузумини зўрлик билан ўзгартиришга, ҳокимиятни зўрлик ишлатиб эгаллашга ва унинг ваколатларини ўзлаштириб олишга, миллий, ирқий, этник ёки диний адоват қўзғатишга қаратилган ҳаракатларнинг ашаддий шакллари ифодаси”.
Низомга кўра, мамлакат конституциявий тузуми ва ҳудудий яхлитлигини зўравонлик йўли билан ағдариб ташлашга даъват қилгани; уруш, зўравонлик ва терроризм, шунингдек, диний экстремизм, сепаратизм ва фундаментализм ғояларини тарқатиш; давлат сири бўлган ёки қонун билан қўриқланадиган маълумотларни ошкор қилиш; ёки миллий, этник ёки диний адоватга олиб келиши мумкин бўлган, порнографияни ўз ичига олган ёки гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишни тарғиб қилувчи маълумотларни тарқатиш учун веб-сайт ёки блог блокланиши мумкин. Адлия вазирлигига кўра, ҳукумат веб-сайт ёки блогларни суд қарорисиз доимий равишда блоклаши мумкин.
Рўйхатдан ўтмаган диний ташкилот томонидан ўтказиладиган ҳар қандай диний маросим ноқонуний ҳисобланади. Жиноят кодексида рўйхатдан ўтмаган “ноқонуний” ва “экстремистик” деб ҳисобланган “тақиқланган” гуруҳларни ажратиб кўрсатади. Ноқонуний диний гуруҳнларни ташкил этиш ёки уларда қатнашиш жиноий жиноят ҳисобланади ва беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш ёки 15 миллион сўмдан 30 миллион сўмгача (1300 доллардан 2700 долларгача) жаримага тортилиши мумкин. Қонун, шунингдек, бошқаларни ноқонуний диний гуруҳларга қўшилишга кўндиришни ҳам ман қилади ва уч йилгача қамоқ жазоси билан жазоланади. Жиноят кодексида диний экстремистик, фундаменталистик, сепаратистик ёки бошқа тақиқланган гуруҳларни ташкил қилиш ёки улар фаолиятида қатнашиш учун 20 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси назарда тутилган. Диний экстремистик гуруҳларга аъзоликда гумон қилинган айбловлар конституциявий тузумни ағдаришга уриниш ва терроризм каби жиноятларни ўз ичига олиши мумкин.
Қонунга кўра, барча диний гуруҳлар Адлия вазирлигида онлайн рўйхатдан ўтиши керак; рўйхатдан ўтмаган ҳолда, гуруҳ ҳеч қандай фаолиятни амалга ошира олмайди. Қонун бир қатор талабларни санаб ўтади, жумладан, марказий рўйхатга олиш учун мамлакатнинг 14 маъмурий бирлигидан саккизтасида доимий фаолият юритиш; 18 ёшга тўлган камида 50 нафар фуқародан иборат аъзолик рўйхатини тақдим этиш; ва Адлия вазирлигининг маҳаллий бўлимига юридик, жисмоний манзили кўрсатилган ўзбек тилидаги низомни тақдим этиш
Муайян ҳудудда рўйхатдан ўтиш учун ариза берган диний гуруҳлар Дин ишлари бўйича қўмита (ДИҚ), мамлакат даражсиадаги ижроия қўмита, ва ҳокимлик (маҳаллий ҳукумат)нинг олдиндан розилигини олиш керак. Гуруҳлар Қурилиш вазирлигининг, Давлат санитария-эпидемиология хизмати ва Фавқулодда вазиятлар вазирлиги ҳузуридаги Давлат ёнғин хавфсизлиги хизмати бошқармасининг ҳудудий бўлимларидан “кафолат хатлари”ни тақдим этишлари шарт.
Қонун етакчи таъсисчиларнинг ўз эътиқодларини тарғиб қилиш учун зарур бўлган диний маълумотга эга эканлигини тасдиқловчи ҳужжатларнинг электрон нусхаларини талаб қилади. Динида диний касбий таълим тизими назарда тутилмаган конфессиялар бу талабдан озод қилинади. Барча диний гуруҳлар ўзларининг даромад манбалари ҳақида хабар беришлари ва рўйхатдан ўтиш учун ДИҚ розилигини олишлари керак. Қонун шунингдек, ҳокимликлардан ўз туманларидаги гуруҳларни рўйхатдан ўтқазишга рози бўлиши ва гуруҳ томонидан ташкилотнинг юридик ва почта манзили барча қонуний талабларга жавоб бериши тўғрисида ҳокимлик органларига билдиришнома тақдим этиши, жумладан, зоналарга ажратиш кенгашидан, санитария-эпидемиология ва ёнғинга қарши хизматлардан рухсатнома сертификатларини олиш. Тақдим этилган сертификатлар текширилгандан сўнг ҳокимликлар рўйхатдан ўтмоқчи бўлган диний гуруҳга рўйхатдан ўтишга рухсат беради. Адлия вазирлигига аризани кўриб чиқиш ва тасдиқлаш, рад этиш ёки қайта кўриб чиқиш учун қайтариш учун бир ой муддат берилади.
Қонунга кўра, рўйхатга олинган диний гуруҳлар янги жойларни рўйхатга олиш, биноларни ёнғин ва соғлиқни сақлаш қоидаларига мувофиқ сақлаш, диний таълимни ташкил этиш ва диний адабиётларга эга бўлиш орқали мамлакат бўйлаб кенгайиши мумкин.
Қонун рўйхатга олинган гуруҳнинг фаолиятини у рўйхатдан ўтган географик ҳудудлар билан чеклайди. Агар бирор ҳудудда рўйхатдан ўтган бўлса ҳам, диний гуруҳ бошқа ерда рўйхатдан ўтиш жараёнини тугатмагунча у ҳудудда узини фаолиятини обориши мумкин эмас. Қонун фақат рўйхатдан ўтган диний гуруҳларга мактаблар очиш ва руҳонийларни тайёрлаш ҳуқуқини беради. Айрим мусулмон руҳонийлари Ўзбекистон мусулмонлари идорасидан аккредитация оладилар.
ДИҚ рўйхатга олинган диний фаолиятни назорат қилади. ДИҚ қошидаги Конфессиялар бўйича кенгаш таркибига 16 та рўйхатга олинган дин вакиллари, жумладан, ҳукумат маслаҳатчи сифатида тайинлаган мусулмон, насроний ва яҳудий гуруҳлари вакиллари киради. Кенгаш қонун ҳужжатларига риоя этилишини таъминлаш йўллари, диний ташкилотлар ва диндорларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳамда динга оид бошқа масалаларни муҳокама қилади. ДИҚ, шунингдек, динга оид интернет орқали обораладиган муҳокамаларни кузатиб боради ва «экстремистик» деб топилган материалларни ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига хабар қилади.
Ҳукумат расмий ибодат хизматларидан ташқарида бўлган диний фаолиятни, шунингдек, 16 ёшгача бўлган болалар учун мўлжалланган барча диний фаолиятни, агар бу болаларга ота-оналар рухсати берилмаган бўлса, тасдиқлаши керак. Қонун рўйхатдан ўтган диний ташкилотларни гуруҳнинг рўйхатдан ўтган манзил(лар)ида мунтазам бўлмаган диний йиғилишлар ва бошқа диний тадбирлар ўтқазиш тўғрисида ҳокимият органларига 30 кун олдин хабар беришлари шарт. Ҳар бир диний ташкилот ҳар йил бошида Адлия вазирлигига режалаштирилган йиғилишлар рўйхатини тақдим этиши керак. Ушбу рўйхатдан ташқари ҳар қандай учрашув «одатий бўлмаган» деб ҳисобланади. Маъмурий кодекс барча рўйхатдан ўтган диний ташкилотларни гуруҳнинг рўйхатдан ўтган биноси (бинолари) ташқарисида ўтказиладиган диний йиғилишлар, кўча юришлари ёки бошқа диний маросимларни, шу жумладан чет эллик шахслар ёки бошқа минтақадан келган ибодат қилувчиларни жалб қилиш фаолиятни ўтказишдан 30 кун олдин маҳаллий ҳокимият органларидан рухсат олишлари, сўнгра ДАК ва Адлия вазирлиги вакилларига хабар беришлари шарт. Рўйхатдан ўтмаган гуруҳларга ҳар қандай диний фаолиятни ташкил қилиш тақиқланади.
Қонун хусусий шахсларни давлат рухсатисиз диний гуруҳларга бинолар ёки бошқа мол-мулкни ижарага берганликлари, йиғилишлар, учрашувлар ва кўча намойишларини ўтказишга ёрдам берганликлари учун жазолайди. Шунингдек, қонун болалар ва ўсмирлар йиғилишларини, шунингдек, ибодат билан боғлиқ бўлмаган адабий ва бошқа ўқув гуруҳларини рухсатсиз ўтказишни жиноий жавобгарликка тортади. Ушбу қоидаларни бузганлик учун маъмурий жазо 15 миллион сўмдан 30 миллион сўмгача (1300 доллардан 2700 долларгача) жарима ёки 15 суткагача қамоқ жазоси кўзда тутилади.
Дин тўғрисидаги қонун жамоат жойларида диний кийимда чиқиш тақиқини бекор қилади. Давлат муассасалари давлат ташкилотлари ва муассасалари ходимлари, шунингдек, талабалар учун кийим-кечак талабларини белгилаш учун жавобгардир.
Қонун прозелитизм ва бошқа миссионерлик фаолиятини тақиқлайди. Жиноят кодексида прозелитизм уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади ва болаларга уларнинг иродасига қарши диний таълим бериш, шунингдек, вояга этмаганларни ота-оналарининг рухсатисиз диний ташкилотларга жалб қилиш ҳаракатлари тақиқланади.
Қонун диний гуруҳлардан диний материалларни чоп этиш ёки тарқатиш учун лицензия олишини талаб қилади. Қонун диний нашрларнинг мазмуни, ишлаб чиқарилиши, тарқатилиши ва сақланишининг расмий тасдиқланишини талаб қилади. Бундай материалларга китоблар, журналлар, газеталар, брошюралар, варақалар, аудиовизуал материаллар, жумладан CD ва DVD дисклар, шунингдек, дунёнинг турли динларининг келиб чиқиши, тарихи, мафкураси, таълимотлари, шарҳлари ва маросимларини тавсифловчи Интернетга жойлаштирилган материаллар киради.
Маъмурий кодексда жисмоний шахслар “диний мазмундаги материалларни ноқонуний ишлаб чиқариш, сақлаш, олиб кириш ёки тарқатиш” энг кам ойлик иш ҳақининг 20 бараваридан 100 бараваригача (2022-йилда 6 миллион сўмдан 30 миллион сўмгача) (540 доллардан 2700 долларгача) жарима билан жазоланади. Худди шундай ҳуқуқбузарликни содир этган давлат органлари ходимлари учун жарима энг кам ойлик иш ҳақининг 50 дан 150 бараваригача ёки 15 миллион сўмдан 45 миллион сўмгача (1300 доллардан 4000 долларгача) миқдорида жаримага тортилади. Маъмурий кодекс материалларни ва «уларни ишлаб чиқариш ва тарқатишка тегишли воситаларини» мусодара қилишга рухсат беради. Судлар маъмурий кодекс бўйича жарималар чиқаради. Жисмоний шахс жаримани тўлашга қодир бўлмаган ҳолларда, суд иш ҳақини ундириш тўғрисида қарор чиқариши мумкин. Жиноят кодекси энг кам ойлик иш ҳақининг 100 бараваридан 200 бараваригача (30 миллиондан 60 миллион со‘мгача) (2700 АҚШ доллари – 5300 АҚШ доллари) жарима ёки бир неча бор судланган шахслар учун уч йилгача “тузатиш меҳнат” билан жазоланади.
Давлат «экстремистик диний гуруҳлар»га ҳар қандай турдаги нашрларни тарқатишни ман қилган. Ижтимоий тармоқлар орқали экстремистик деб топилган варақалар ёки адабиётларни тарқатган шахслар жиноий жавобгарликка тортилиши керак ва уларга нисбатан беш йилдан 20 йилгача қамоқ жазоси ҳукми қоланиши мумкин. Қонунга кўра, ҳукумат экстремистик деб ҳисоблаган муаллифларнинг адабиётлари ёки ноқонуний олиб кирилган ёки ишлаб чиқарилган адабиётларга эга бўлган шахслар ҳибсга олиниши ва жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин.
Қонунда диний экстремизмда айбланиб ҳукм қилинган маҳкумларнинг қамоқхона маълумотларини кўриб чиқиш учун “Афв этиш тўғрисида”ги материаллар тайёрлаш бўйича махсус комиссия ташкил этилиши кўзда тутилган. Афв этиш ҳуқуқига эга бўлиш учун маҳкумлар ўз айбларини тан олишлари ва содир этган жиноятлари учун пушаймон бўлишлари керак. Яна бир комиссия – “Афв этиш масалалари бўйича комиссия” “тақиқланган ташкилотларга адашиб аъзо бўлиб қолган” шахсларнинг илтимосномаларини кўриб чиқади. Бу комиссия фуқароларни диний асосларга кўра жиноий жавобгарликдан озод қилиши мумкин. Фуқаролар, агар улар ҳукумат томонидан экстремистик деб ҳисоблайдиган ташкилот томонидан ташкиллаштирилган ҳарбий тайёргарликдан ўтмаган, терроризмни молиялаштиришда қатнашмаган ёки терроризмни тарғиб қилувчи ахборот тарқатмаган бўлса, жиноий жавобгарликдан озод қилинадилар.
Қонун хусусий динни ўқитишни тақиқлайди. У диний таълимни расмий рухсат берилган диний мактаблар ва давлат томонидан тасдиқланган инструкторлар билан чеклайди. Ўқув дастурида жаҳон динлари ёки миллий маданиятни ўрганиш бўйича асосий маълумотларни тақдим этадиган баъзи дарслардан ташқари болалар давлат мактабларида диний таълим олишлари мумкин эмас.
Диний таълим муассасалари Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтиб, тегишли лицензия олгандан кейингина фаолият юритиши мумкин. Диний мактабларда диний фанлардан дарс берувчи шахслар давлат томонидан эътироф этилган диний маълумотга эга бўлиши ва дарс бериш ваколатига эга бўлиши керак. Ушбу қоидалар оддий шахсларнинг диннинг ҳар қандай шаклини бошқаларга ўргатишини ёки ҳукумат томонидан тасдиқланган диний ўқитувчиларнинг тасдиқланган таълим муассасаси доирасидан ташқарида бошқаларга таълим беришини ноқонуний деб эълон қилади.
Қонун фақат рўйхатдан ўтган ва марказий маъмурий органга эга бўлган диний гуруҳларга диний кадрлар тайёрлаш ва диний таълимотлар олиб боришга рухсат беради. Ўнта мадраса, жумладан иккитаси аёллар учун, бир рус православ ва протестант семинарияси диний кадрлар тайёрлаш ва ўрта таълим бериш учун расмий рухсатга эга. Вазирлар Маҳкамаси фақат мадраса томонидан берилган дипломларни бошқа дипломларга тенг деб ҳисоблайди, бу эса мадраса битирувчиларининг университет даражасида таълим олишларини давом эттириш имконини беради.
Қонунга кўра, имомлар тан олинган диний таълим муассасасини тамомлаган бўлишлари ва давлат рўйхатидан ўтишлари керак. Ўзбекистон мусулмонлари идораси битирувчини кейинчалик имом бўлишидан олдин маълум бир масжидга имом ноиби этиб тайинлайди. Ҳукумат расмийлари ва диний эркинлик фаолларига кўра, чет элда малака олган турли диний гуруҳларнинг уламолари рухсат берилган биноларда фаолият юритишлари мумкин.
Қонун диний эътиқодига кўра ҳарбий хизматга эътироз билдирган шахсларга муқобил фуқаролик хизматини ўташ имконини беради.
Қонунга кўра, инсон ҳуқуқлари бўйича вакилга (омбудсман) мамлакатдаги фуқаролар, хорижий шахслар ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг ташкилотлар ёки мансабдор шахслар тамонидан ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини бузилишига қаратилган хатти-ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги тўғрисидаги аризалари, таклифлари ва шикоятларини кўриб чиқиш мажбурият юкланган, ва омбудсман бу ҳолатлар бўйича мустақил тергов ўтказиш ҳуқуқига эга. Омбудсман қамоқхона ва қамоқда сақлаш жойга кириши, қамоққа олинганлар ва маҳкумлар билан учрашиши мумкин.
Мамлакат Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактнинг аъзоси ҳисобланади.
Ҳукумат амалиётлари
Фаоллар ва халқаро ташкилотлар, жумладан Амнести Интернатионал (Amnesty International), 2021 йилда қабул қилинган дин тўғрисидаги қонунни танқид қилишни давом этиб, унда илгари амалда бўлган жуда кўп чекловлар сақланиб қолганини айтишмоқда. Хусусан, ушбу гуруҳ вакиллари диний эътиқодларни давлат рухсатисиз амалга ошириш, ўқитиш ва баҳам кўришни тақиқлаш, шунингдек, диний адабиётларга нисбатан қаттиқ цензурадан хавотирда эканини билдиришди. “Форум 18” халқаро экспертлар томонидан қонун лойиҳаси кўриб чиқилгани ва у жамоатчиликка тақдим этилгани ҳақида хабар берди. Ўша пайтда оммавий ахборот воситаларида жамоатчилик вакиллари ва халқаро экспертлар қонунни ишлаб чиқиш жараёнида уни такомиллаштириш бўйича тавсиялар бергани хақида ҳабар кенг тарқалган эди, бироқ ҳукумат бу тавсияларнинг кичик бир қисмини қабул қилган эди.
Фуқаролик жамияти вакилларининг айтишича, ҳукумат қамоқдаги шахсларга нисбатан жисмоний зўравонлик ва таҳдид қилишни давом этмоқда. “Форум 18” январ ойида етти ярим йилга меҳнат лагерига ҳукм қилинган Фозилхўжа Орифхўжаев ҳукумат томонидан тайинланган имомларни танқид қилгани учун давлат органлари томонидан қийноққа солингани ҳақида хабар берди.
Форум 18 маълумотларига кўра, йил бошиданоқ Тошкент милицияси мусулмонларни рейдлар, уйларни тинтув қилиш, ушлаб туриш, ҳибсга олиш, давлат рухсатисиз динни оʻргатганлик учун маъмурий жазолаш ҳамда жиноий тергов орқали назорат остига олган. Хабарларга кўра, бир воқеада аввал ҳижоб кийган ва араб тилини ўргангани учун нишонга олинган ёш аёл милиция тамонидан ҳибсга олган. Овқат ва сувсиз 10 соатлик сўроқдан сўнг, камқонликдан азият чекадиган аёл ҳушидан кетиб қолган. Милиция нима сабабдан оиланинг уйига бостириб киришгани, оилага босим ўтказиши ва аёлни ҳибсга олишига изоҳ бермади.
Фуқаролик жамияти гуруҳлари қонунда экстремизм таърифи жуда кенг бўлиб қолаётганидан ва ушбу ҳужжатда зўравонликсиз диний эътиқодлар билан зўравонликни қўллаб-қувватловчи мафкураларни ўртасидаги фарқ ҳосил қилинмаганидан хавотир билдиришни давом этишди.
Йил давомида Ички ишлар вазирлиги Тошкент, Андижон, Термиз ва Хива ҳамда Қашқадарёда тақиқланган “Ҳизб ут-Таҳрир” ва “Тавҳид” ҳамда “Жиҳод Катибати” гуруҳлари аъзоларини ҳибсга олди. Вазирлик қанча одамни ҳибсга олгани ҳақида маълумот бермади, бироқ Термизда исми ошкор этилмаган икки эркак диний экстремистик ташкилотларда иштирок этганликда айбланиб, узоқ муддатга 15 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинганини айтди. Маълумотларга кўра, эркаклар масжидлардан ташқарида жиҳодчилик ғояларини тарғиб қилганлар, жумладан, мактаб ўқувчиларини диний экстремизм ва терроризмга жалб қилган, экстремистик материалларни тарқатган ва Суриядаги фуқаролар урушида қатнашиш учун боришни режалаштиришганлар.
8 июн куни Ички ишлар вазирлиги йил бошидан буён “Тавҳид”, “Жиҳод Катибати” ва “Суриядаги “Исломий давлат” ҳаракати билан боғлиқ бўлган тўртта ер ости боғини, 10 та виртуал гуруҳ ҳамда террорчилик ташкилотларининг 250 нафар якка аъзоси фаолияти тўҳтатганини маълум қилди. Вазирлик маълумотларига кўра, айрим шахслар ёки гуруҳлар мамлакатдаги жамоат жойларида аксиялар ўтказишни режалаштирган.
2022 йил октабр ойида Ички ишлар вазирлиги 1800 дан ортиқ маҳбуслар, яъни мамлакат қамоқхоналари аҳолисининг қарийб олти фоизи диний экстремизм билан боғлиқ жиноятлар учун қамалганини маълум қилди.
Ҳукумат маълумотларига кўра, йил давомида президент Мирзиёев 607 нафар маҳбусни озод қилган ёки жазо муддатини қисқартирган, улардан 75 нафари дин тоғрисидаги қонунни бузганликда айбланиб ҳибсга олинган. Улардан 55 нафари озодликка чиқарилган, 20 нафарининг жазо муддати қисқартирилган. Ҳукумат маълумотларига кўра, бу озодликлар 2016 йилдан бери озод қилинган ёки жазо муддати қисқартирилган диний маҳкумларнинг умумий сонини 2021 йилдаги 1791 тага нисбатан 1866 тага етказди. Ҳуқуқ ҳимоячиларининг айтишича, Мирзиёев олиб бораётган ислоҳотлар ва дин тўғрисидаги қонун собиқ президент Каримов даврида диний одатлари ва эътиқодлари учун қамалган маҳкумларнинг қолган ишларини ҳал этмаган.
Диний эркинлик фаолларининг айтишича, ҳукумат хавфсизлик хизматлари диний экстремизмга нисбатан қаттиққўллигини кўрсатиш учун маҳбусларга қарши айбловларни ихтиро қилишни давом этмоқдалар. Таниқли ҳуқуқшунос адвокатлардан бирининг айтишича, давлат органлари айрим шахсларни фақат телефонларига келган мактублар асосида экстремизмда айблаган. Ҳукумат расмийларининг айтишича, бу хабарларда Ҳизб ут-Тоҳирга ишора қилинган, гарчи ҳибсга олинганларнинг ўзлари бу хабарларни ёзмаган, юбормаган ёки уларга жавоб бермаган.
Диний фаолларнинг хабар беришича, кўплаб диний маҳбусларнинг жазо муддати қамоқхона расмийлари маҳбусларни экстремистик гуруҳларга алоқадорликда ёки бошқа жиноятларда айблаши ва уларга қарши янги айбловлар қўйиши сабабли узайтирилаяпти. Кўплаб шахслар асл жазолари йиллар олдин тугаган бўлсв хам янги айбловлар ва янги ҳукмлар натижасида ҳамон қамоқда қолганлар.
Форум 18 давлат хизматчилари ҳибсдаги блоггер Тўлкан Астановни намоз ўқигани учун қамоқхонада қийноққа солганлари ва у 2021 йилнинг январ-июл ойлари орасида 55 фунт вазнини ёқотгани ҳақида хабар берди. 2019 йилда интернетда турли диний мавзулар, жумладан аёлларга ҳижоб ўрашга, эркакларга соқол ўстиришга, болаларга масжидларда намоз ўқишга рухсат бериш чақириқларини эълон қилгани учун беш йиллик шартли жазога ҳукм қилинган Астанов 2020-йилда Тошкент шаҳридан чиқиб кетишни чекловчи шартини бузгани учун қайта ҳибсга олинди, судланди ва ҳукм қилинди. Жиноят ишлари бўйича Тошкент шаҳар суди унинг апеляциясини кўриб чиқди, аммо ҳукмни ўз кучида қолдирди. 2021 йилда Астановнинг рафиқаси “Форум 18” нашрига қамоқхона ходимлари Астановни бир неча бор калтаклагани ва боғиб қўйиш учун бошини сув остига тушириб қийноққа солгани ва бу зўравонликни тўхтатиш учун у июлдан августгача 20 кун давомида очлик эълон қилганини айтган. Астановнинг рафиқаси Ички ишлар вазирлигига ариза билан мурожаат қилган, бироқ йилнинг охирида у тергов натижалари ҳақида хабар олмаган.
27 май куни Қорақалпоғистоннинг Элликалла туман жиноят ишлари бўйича суди диний эркинлик фаоли Алимардон Султоновни экстремизм билан бўғлиқ бешта айбловлар бўйича айблаб, етти йилга меҳнат лагерига ҳукм қилди. Форум 18 хабарига кўра, Султонов “президент Мирзиёев, давлат томонидан тайинланган имомлар ва бошқа амалдорларни танқид қилгани учун” ҳибсга олинган. Судя Султоновнинг ҳибсга олинганидан кейин қийноққа солингани ҳақидаги шикоятларини эшитишдан бош тортди. 4 август куни Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди бешта айбловдан бирини бекор қилиб, унинг жазо муддатини етти йилдан олти йилу тўққиз ойга қисқартирди.
“Форум 18” нашрига кўра, 23 июн куни Бухоро суди Бобиржон Тўхтамуродовни ислом дини олими Саид Нурсийнинг тақиқланган асарларини ўрганиш мақсадида йиғилган гуруҳда иштирок этгани учун беш йилу бир ойга озодликдан маҳрум қилган. Тўхтамуродов Ўзбекистон ҳукумати унга қамалмаслигини айтганидан сўнг Россиядаги муҳожирликдан қайтган эди.
“Форум 18” нашрига кўра, 17 май куни Андижон Жиноят суди собиқ диний маҳкум Ойбек Ҳамидовни 1990 йилларда тақиқланган ва ғойиб бўлган имомнинг тақиқланган аудио хутбасини рафиқаси билан баҳам кўргани учун беш йилга озодликдан маҳрум қилган. ДИҚ аудио файлда экстремистик материаллар борлигини даъво қилган.
Диний эркинлик фаолларига кўра, ижтимоий таъминот ва низоларни ҳал этиш механизми сифатида фаолият юритувчи маҳалла фуқаролар йигини воситачилик ёрдамида маҳаллаларда кузатув ва гумон қилиш маданияти мавжуд. Маҳаллий жамият аъзолари гумон қилинаётган ноқонуний диний фаолият тўғрисида маҳаллага хабар беришади, сўнгра маҳалла бу ҳақда ҳуқуқ-тартибот идораларига хабар беради.
Халқаро кузатувчиларга кўра, 2021 йилда Президент Мирзиёев томонидан имзоланган “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги қонун мамлакатдаги диний эркинликни моҳиятини ўзгартиришга кам ёрдам берди.
Дин тўғрисидаги янги қонун қабул қилингандан сўнг, ҳукумат БМТнинг дин ва эътиқод эркинлиги бўйича ўша пайтдаги махсус маърузачиси Аҳмад Шаҳиднинг мамлакатга ташриф буюриши ва ишини давом эттириши ҳақидаги сўровларига жавоб бермади. 2020-2021 йилларда Шаҳид ҳукумат билан мамлакатда кўпроқ диний эркинликка эришиш бўйича йўл харитасини ишлаб чиқишда яқиндан ишлаган.
Иегова гувоҳлари вакилларининг айтишича, 2021 йилги қонунда бир оз яхшиланишларга эришилган бўлса-да, у ҳали ҳам уларнинг кўп ташвишларига, жумладан, рўйхатдан ўтиш учун ҳокимиятлардан ва ДИҚдан рухсат олиш талаби, миссионерлик фаолиятини ва хусусий уйларда диний йиғилишларни тақиқланиши каби масалаларни ҳал этмаган.
Ҳукумат экстремистик деб таърифлаган ва 22 диний ташкилотни ўз ичига олган бундай гуруҳларга аъзоликни жиноят деб ҳисоблаган исломий гуруҳларни тақиқлашни давом этди. Ҳукуматнинг хабар беришича, йил охирида қуйидаги ташкилотлар тақиқланган бўлиб қоляпти: Акрамийлар, Туркистон Исломий Ҳаракати, Исломий Жиҳод гуруҳи, Ҳизб ут-Таҳрир ал-Исломий, Ал-Жиҳод, Ал-Қоида, Жаҳон Жиҳод Жамғармаси, Мусулмон Биродарлар, “Замияти Исломи Таблиг”, “Жамоат-э-Исломи-и-Покистон”, “Шарқий Туркистон Озодлик Ташкилоти”, “Шарқий Туркистон Исломий Ҳаракати”, “Бўз Курд”, “Абу Сайф” гуруҳи, “Жамиати Улема-и Ислом”, “Исломий Давлат”, “Тавҳид ва Жиҳод”, “Катибат ал-Имом ал-Бухорий, Жамоат-и Ансоруллоҳ, Жабҳат ан-Нусра, Жиҳодчилар ва Нурчилар. Ҳукумат диний экстремизмда гумон қилинган шахслар ёки гуруҳларга қарши ҳаракатлари диний эркинликка тажовуз эмас, балки дунёвий ҳокимиятни ағдариш ва динлараро беқарорлик ва тортишувларни қўзғатишга йўл қўймаслик масаласи эканини таъкидлади.
Оммавий ахборот воситалари ва ҳукуматга кўра, хусусий диний таълим тақиқланиши натижасида ҳукумат диний жамоалар аъзоларини ҳибсга олишни ва уларни жаримага тортишни давом этди. Тақиқ ўз эътиқодларини муҳокама қилиш ёки диний ғояларни алмашиш учун йиғилган одамларнинг учрашувларини ўз ичига олган. Диний гуруҳларнинг баъзи аъзолари диний мунозаралар табу бўлиб қолаётганини айтишди, чунки ҳеч ким прозелитизм ёки диний тамойилларни хусусий равишда ўргатганлик учун жазоланмоқчи эмас. Ҳукумат 1 октабр ҳолатига кoра 75та ҳужра (исломий таълим берувчи хусусий мактаблар) ёпилганини маълум қилди, бу 2021 йилнинг шу давридаги 62 тага нисбатан. Расмийлар ноқонуний диний таълим билан шуғуллангани учун 70 дан ортиқ шахсни “маъмурий жавобгарликка тортилиши мумкин” (жарима билан) деб топди, 2021 йилнинг шу давридаги бу кўрсаткич 60 нафарни ташкил этган эди.
Йил давомида Иегова гувоҳлари полиция ўз жамияти аъзоларини прозелитизм учун ҳибсга олгани ҳақида хабар беришди. Иегова гувоҳлари нинг 2022 йилги ҳисоботига кўра, феврал ойида Иегова гувоҳлари эр-хотин сотувчилар билан тинч-тотув суҳбатлашган ва оддий суҳбатда Инжил ҳақида гапирган. Шу пайт уларнинг ёнига бир киши келиб, ўзини ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходими сифатида таништирган ва эридан ташқарига чиқишни сўраган. У Иегова гувоҳлариниг эркак аъзосини сўроқ қила бошлаган, унинг паспортини тасдиқлаган ва уяли телефонини текширишга уринган, сўнгра эр-хотин миссионерлик фаолияти билан шуғулланганини эълон қилган.
Иегова гувоҳлари, шунингдек, сентабр ойида Тошкентда кўчада бир киши билан Инжил ҳақида суҳбат бошлаган икки аёл ҳибсга олингани ҳақида хабар берди. Расмийлар уларнинг телефонларини тортиб олиб, қамоқхонага олиб кетишган, у ерда улар эрталабгача сўроқ қилинган ва кейин қўйиб юборилган. Бир аёл уйқусизлик туфайли ҳушидан кетганини айтди.
Иегова гувоҳларининг кўп аъзолари ҳуқуқ-тартибот ходимлари тамонидан бўлган ташрифлар ва қўнғироқ тўғрисида айтиб беришди. Шу суҳбатлар чоғида ҳуқуқ-тартибот ходимлар уларни ўз фаолиятини тўхтатиш зарурияти ҳақида огоҳлантирган.
Апрел ойида Ички ишлар вазирлигининг Терроризм ва экстремизмга қарши кураш бошқармаси ҳамда Фавқулодда вазиятлар давлат хизмати ҳамкорлигида Тошкент шаҳридаги бир нечта ўқув марказларида рейд ўтказди. Вазирликнинг матбуот баёнотида айтилишича, икки аёл тегишли рухсатсиз ўқув марказларидан бирида диний адабиётлардан фойдаланган ҳолда дарс ўтказган. Натижада Шайхонтоҳур суди иккала аёлни ҳам жаримага тортган.
ДИҚ рухсатсиз диний таълимни тақиқлашни тугатиш тўғрисидаги мурожаатларга жавобан 2021 йилги расмий баёнотига ўзгартириш киритмади, бу уларнинг йил охирида масала бўйича энг сўнгги сиёсат баёноти бўлиб қолди. ДИҚ маълумотларига кўра, “Айрим ақидапараст шахслар ва гуруҳлар Ўзбекистоннинг диний ишлар соҳасидаги ягона давлат сиёсатини ноҳақ танқид қилган, хабарларни ўз манфаатларига мос равишда нотўғри талқин қилган, вазиятни бузиб ва бўрттириб кўрсатган”. ДИҚ хусусий диний таълим ва машғулотларга қўйилган тақиқни бекор қилиш таклифлари атрофида «кераксиз тортишувлар» борлигини ва ҳукуматни бу соҳада «чегаралар белгилашга қонуний эҳтиёжи» борлигини айтди. Шунингдек, ДИҚ маълумотига кўра, Ўзбекистон мусулмонлари идораси мамлакатнинг диний таълимга бўлган эҳтиёжларини қондириш учун веб-сайтлар ва Телеграм каналларини яратганини маълум қилди.
“Форум 18” нашрининг хабар беришича, март ойида Носир Нуманов ва унинг дўстлари шом намозини ўқиш учун маҳаллий масжидга борган. Масжид ташқарисида бошқа намозхонлар ва милиция ходимлари жуда кўп бўлганлиги сабабли улар маҳаллий чойхонага бориб намоз ўқиб, кейин таомланиш тўғрисида қарор қилишди. 22 март куни судя Нумоновни 15 кунлик қамоқ жазосига ҳукм қилди ва чойхона эгасига тахминан 10 ойлик ўртача иш ҳақи миқдорида жарима солди.
Айрим дин пешволарининг сўзларига кўра, баъзи ҳукумат амалдорлари режалаштирилган тадбирлар тўғрисида оддийроқ хабар беришни талаб қилган, бу эса иштирокчиларга ўз ишларини расмий «рухсат»сиз давом этишига имкон берган.
26 январ куни Тошкент суди мусулмон блогер Фозилхўжа Орифхўжаевни давлат томонидан тайинланган имомларни танқид қилгани ва мусулмонлар мусулмон бўлмаганларни диний байрамлари билан табрикламаслиги кераклиги ҳақидаги постни Фейсбукда қайта тарқатгани учун етти ярим йилга озодликдан маҳрум қилдган. ДИҚ шу ижтимоий тармоқдаги пост “диний фундаментализм ғояларини тарғиб қилади” деган хулосага келди. Орифхўжаевнинг адвокатининг айтишича, милиция Орифхўжаевни ҳибсда қийноққа солган. 10 март куни Тошкент шахар апелляция суди Орифхўжаевга нисбатан чиқарилган ҳукмни ўзгаришсиз қолдирди.
Маҳаллий оммавий ахборот воситалари хабарига кўра, 22 июл куни Фарғона вилоят суди блогерлар Олимжон Ҳайдаров ва Комилжон Аҳмедовни Қўқондаги Пентикостал черковининг гўёки ноқонуний фаолияти тўғрисида хабар тарқатгани учун 15 кунлик қамоқ жазосига ҳукм қилган. 24 июл куни Фарғона вилоят суди Олимжон Ҳайдаров ишини бекор қилиб, блогни жойлаштиргани учун фақат Хайдаровни жавобгарликка тортди.
Йил давомида Олий суд 13 та ҳолат бўйича Фейсбук, Одноклассники, Инстаграм ва Телеграмдаги 80 та онлайн профил, канал ва саҳифалар экстремизмни тарғиб қилгани ҳақида қарор чиқарган. Суд қарорига кўра, ушбу манбаларнинг материаллари ва мазмуни мамлакатга олиб кириш, ишлаб чиқариш, тарқатиш ёки сақлаш тақиқланган.
Ҳукумат веб-сайтларга, жумладан, Форум 18 га киришни чеклашни давом этди. Ҳукумат исломий экстремистик фаолият билан боғлиқ бўлган ноқонуний веб-сайтлар рўйхатини тузишни давом этди.
ДИҚ маълумотларига кўра, мамлакатда 2021 йилда 16 хил дин вакиллари бўлган 2313 диний ташкилот рўйхатдан ўтган бўлса ҳисобот даврида рўйхатга олинган диний ташкилотлар сони 2338 ва динларни сони 16. Ислом диний гуруҳлари 2107 сунний масжид (2021 йилда 2096 та бўлган), тўртта шиа масжиди, ҳукумат назоратидаги муфтиятнинг 15 та бўлими ва 13 та таълим институтида фаолият юритган. Рўйхатдан ўтган 190 та мусулмон бўлмаган гуруҳлар, жумладан 38 та православ черкови, 5 та католик черкови, 61 та Пентикостал черкови, 24 та баптист черкови, 10 та еттинчи кун адвентист черкови, тўртта Янги Апостол черкови, иккита лютеран черкови, битта Иегова гувоҳлари шоҳлик зали, Худонинг овози черкови, 26 Корея протестант черкови, иккита арман апостол черкови, саккизта яҳудий жамоаси, еттита Баҳаий маркази, битта Ҳари Кришна ибодатхонаси ва битта Буддист ибодатхонаси. Ўзбекистон Библия Жамияти ҳам 2020 йилда рўйхатдан ўтган.
Ҳукумат йил давомида тўртта янги диний гуруҳни рўйхатдан ўтказди: Гулистон, Фарғона ва Тошкентда учта Пентакостал черков ва Наманганда битта Баҳай жамоати. Диний гуруҳларга кўра, рўйхатдан ўтишга интилаётган 16 та черков бор эди. Ноябр ойида ҳукумат Бухородаги 2008 йилдан бери ёпилган шиа ҳожи Баҳром масжидини қайта очишга рухсат берди.
Кўпгина диний гуруҳлар вакиллари ҳукуматнинг рўйхатга олиш талабларига, хусусан, марказий рўйхатдан ўтиш учун мамлакатнинг 14 маъмурий бирлигидан саккизтасида доимий бўлиш талабига, шунингдек, рўйхатдан ўтиш учун 50 аъзонинг маълум бир ҳудудда ариза бериши шартлигига жавоб бера олмаганликлари ҳақида хабар беришни давом этишди. Баъзи диний гуруҳлар камида 50 аъзо бўлиши талаби улар учун тўсиқ бўлганини айтишди. Рўйхатдан ўтмаган диний гуруҳлар рўйхатдан ўтишга қодир бўлмаганликлари уларни маҳаллий ҳокимият органлари томонидан таъқиб қилинишига учрагани ва “ноқонуний” диний фаолият билан шуғуллангани учун жиноий жазога тортилишига сабаб бўлганини айтишди.
Ўтган йиллардагидек, Адлия вазирлиги рўйхатга олишнинг рад этилишини диний гуруҳларнинг тегишли юридик манзили ҳақида хабар бермаслиги ёки барча маҳаллий ҳокимият органларидан кафолат хатлари ва зарур рухсатномалар ололмагани билан изоҳлаган. Баъзи гуруҳлар таъкидладики ўзларининг манзиллари йўқлигида ҳукумат уларнинг рўйхатдан ўтиш аризасини маъқуллашига кафолат бермасдан олдин улар мулк сотиб олишни истамасликлари сабаб бўлиб хизмат қилади. Бошқа гуруҳларга кўра, маҳаллий амалдорлар ўзбошимчалик билан манзилларни тасдиқлашдан бош тортган, чунки расмийлар ўзбек аъзолари бўлган христиан черковлари мавжудлигига қарши чиққан. Иегова гувохлари хабар беришича, камида икки марта уй эгаси бўлажак жамоат ҳукуматга рўйхатдан ўтиш баённомасини топширгандан кейин ижара шартномасидан воз кечган.
Баъзи насроний гуруҳларга кўра, кўплаб черковлар рўйхатдан ўтиш учун ҳаракатларини давом эттирдилар, аммо муваффақиятга эриша олмадилар, баъзилари ҳукумат уларнинг аризаларини техник сабабларга кўра, жумладан, типографик хатоларига кўра рад этди. Кўп диний гуруҳларнинг хабар беришича, турли маҳаллий ҳукумат органлари уларнинг аризаларини илгари суришига тўсқинлик қилган. Баъзи диний гуруҳлар маҳаллий ҳокимият органлари аризаларда доимий равишда «хатолар» топиб, аризаларни қайта топширишни сўраш орқали рўйхатга олиш ҳаракатларига тўсқинлик қилганини айтишди, бошқалари эса ҳукумат 2021 йилда маҳаллани рўйхатга олиш жараёнидан расман олиб ташлаганига қарамай, маҳалла рўйхатга олиш аризаларини блоклаш имкониятини сақлаб қолганини таъкидламоқда. Тошкентда жабрланган диний гуруҳлар қаторига Иегова гувоҳлари, Пентикостал ҳаёт суви черкови ва Пентикостал ҳаёт манбаи черкови киради. Урганч, Фарғона, Бухоро, Самарқанд, Нукус ва Қаршида ҳам Иегова гувоҳларининг шоҳлик заллари рўйхатдан ўтмаганча қолмоқда. Хонобод, Қўнғирот, Чимбой ва Жиззах шаҳарларидаги Пентакостал кунлик тўлиқ Инжил черковлари ва Нукус шаҳридаги иккитаси рўйхатдан ўтмаган.
Иегова гувоҳлари ташкилотнинг рўйхатдан ўтмаган мақоми туфайли таъқиб ва ёмон муносабатга нишон бўлишгани ҳақида хабар беришди, фақат уларни ягона Чирчиқда рўйхатдан ўтган жамияти бундан мустасно. Гуруҳ мамлакатнинг етти туманида рўйхатдан ўтишга уринишни давом этмоқда. Иегова гувоҳлари маҳаллий ҳукуматлар маъмурий сабабларга кўра қўшимча жамоатларни расмий рўйхатдан ўтказишни тўсиб қўйишни давом этятканларини, шу жумладан бошқа турли маҳаллий ҳукумат идораларидан қўшимча ҳужжатлар олиш заруратини ҳам қайд этишган. Иегова гувоҳларининг сўзларига кўра, маҳаллий идоралар, жумладан, Қурилиш вазирлигининг маҳаллий бўлимлари ёки маҳаллий Ёнғин хавфсизлиги идоралари ва бошқалар рўйхатга олиш жараёнини якунлаш учун зарур бўлган ҳужжатларни тақдим этишдан бош тортган.
Иегова гувоҳларининг Ўзбекистон бўйича 2022 йилдаги диний эркинлик тўғрисидаги ҳисоботига кўра, апрел ойида YouTube да “Миссионерлик фаолияти диний ва мафкуравий бўлинишлар, сиёсий фирибгарлик ва қонундаги тақиқлар” номли видео “ўта нотўғри” ва “фақат Гувоҳларнинг обрўсига путур етказиш мақсадли” бўлиб кўринди”. Ўша ҳисоботга кўра, 31 январ куни Европа Иегова гувоҳлари уюшмаси Ўзбекистон бўйича Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар марказига ариза топшириб, ДИҚ диний нашрларни цензура қилганини таъкидлаган. Мурожаатда шундай дейилган эди: “2006 йилдан бери [ДИҚ] Иегова гувоҳларининг нашрларини мамлакатга киритмайди. Гувоҳлар диний адабиётларнинг айрим нусхаларини шахсий равишда олиб келишлари мумкин, аммо бу нашрлар фақат Чирчиқдаги Йиғилиш зали [саждагоҳ] бино ичида тарқатилиши мумкин”.
Таълим вазирлиги давлат ва хусусий мактаблардаги барча ўқувчилар учун соч узунлиги ва либоси, форма ранги ва пояфзал турини тартибга солувчи кийиниш қоидаларини сақлаб қолишни давом этди. 2021 йилда таълим идоралари мактаб қизбола ўқувчиларига дўппи ва исломий бош кийимлар, жумладан, ҳижоб кийишга рухсат берилганини эълон қилди, бу давлатга қарашли биноларда диний либос кийишни тақиқловчи аввалги қоидаларни тўлиқ ўзгартирилиши. 27 июл куни Халқ таълими вазири Бахтиёр Саидов умумтаълим мактаблари учун мактаб формасининг жорий этилиши юзасидан баёнот берди. Унинг айтишича, миллий қадриятлардан келиб чиқиб, қизлар оқ ва оч рангли матолардан тикилган рўмол ўраган ҳолда мактабга келишлари мумкин. Баъзи ота-оналарга кўра, йил давомида баъзи ўқувчи қизлар ҳижоб ўрашга тенгдошлари томонидан босимга дучор бщлишган, баъзилари эса ҳижоб киймасликни танлаган тақдирда ҳақоратланганлар.
Ҳуқуқ ҳимоячилари ва давлат хизматчилари иш жойида диний либос кийиш ҳали ҳам давлат идораларида тақиқланганлигини маълум қилишди.
Маҳаллий матбуотнинг ёзишича, 6 май куни давлат органлари Тошкентдаги 10 га яқин эркакни чақириб, соқолларини олдиришга мажбурлаганлар, агар талабга риоя қилмасалар, 15 кунлик қамоқ жазоси билан таҳдид қилганлар.
ДИҚ маълумотларига кўра, ҳукумат муфтийлик орқали имомлар учун жума намозида ўқиладиган маърузаларни тарқатишни давом этган. Ҳукумат муфтийлик томонидан чоп этилган материаллар миқдори ва мазмунини назорат қилишни давом этди. ДИҚ муфтийлик ходимларини танлади. Ўтган йилларда содир бўлган давлат томонидан азон овозини баландлигини чеклаш тўғрисидаги ҳисобот йил давомида кузатилмаган бўлса хам, оммавий ахборот воситалари кўплаб масжидлар буни ўз ихтиёри билан қилгани ҳақида хабар беришди.
Ҳукумат 12 000 га яқин маҳалла қўмитасидан потенциал “экстремистлар” ҳақида маълумот манбаи сифатида фойдаланишни давом этди. Қўмиталар турли ижтимоий қўллаб-қувватлаш функцияларини, шу жумладан, кексалар, ёлғиз ота-оналар ёки кўп болали оилаларга ижтимоий ёрдамни тақсимлаш, оиладаги зўравонлик ҳолатларига аралашув, ва аҳоли ўртасидаги низоларни ҳал қилиш. Бундан ташқари, улар ҳукумат ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларини ҳамжамият аъзолари ҳақида хабардор қилишди. Президентимизнинг 1 мартдаги фармони билан маҳалла тизимини қайта ташкил этиш, унга маҳаллий ҳамжамиятда назорат ва назоратни амалга ошириш бўйича кенгроқ ваколатлар берилди. Фаолларнинг фикрича, мазкур фармон маҳаллаларнинг ўз ҳудудларидаги диний гуруҳларнинг кундалик фаолиятини назорат қилиш масъулиятини оширди.
Мусулмон бўлмаган ва православ бўлмаган диний гуруҳлар Қорақалпоғистонда диний фаолият олиб боришда қийинчиликларни бошдан кечиришни давом этаётганликларини айтишди, чунки кўпчилик мусулмон бўлмаган ва православ бўлмаган христиан диний жамоалари рўйхатдан ўтмаганлигича қолмоқда. Пентикостал ва Рус православ черкови икки миллион аҳолига эга минтақадаги ягона иккита христиан черкови эди.
Роʻйхатдан ўтган диний ташкилотлар ва ҳукумат ўртасидаги мулкий низолар давом этди. Фарғонадаги олдиндан мавжуд бўлган Рим-католик черковининг раҳбарлари черковдан фойдаланишни тиклашга қаратилган интилишларини давом этмоқдалар. 2021 йилда ҳукумат Вазирлар Маҳкамасининг мулкни ўеқазишга рухсат берувчи қарорига мувофиқ, черков биносини муниципал мулкдан черковга ўтказишни буюрди. Совет даврида маҳаллий ҳукумат бир оилага черковнинг орқа томонига кўчиб ўтишга ва унинг баъзи хоналарини квартирага айлантиришга рухсат берган эди. Черков руҳонийининг сўзларига кўра, маҳаллий ҳукумат черков ўз мулкини қайтариб олиши учун шу ойлани йил охирида ҳали қурилиши давом этаётган яқин атрофдаги турар-жой мажмуасига кўчирмоқчи эди.
Сентябр ойида қурилиш бригадалари шаҳардаги метро линиясини кенгайтириш учун тўғридан-тўғри Тошкентдаги Буддистлар ибодатхонаси мулки устидан кўприк қурдилар. Маъбад раҳбарларининг сўзларига кўра, улар ёпилишга мажбур бўлган, чунки янги қурилиш ибодат хизматларини давом эттириш учун жуда хавфли эди. Маъбад раҳбариятининг сўзларига кўра, дастлабки музокаралар ва ҳукумат маъбадни кўчиришга ёрдам беришини ваъда қилганига қарамай, йил охирида маъбад ҳукуматнинг ибодатхонани янги жойи ҳақидаги қарорини кутаётган эди.
Йил давомида Бухородаги тарихий баптистлар черкови 2021 йилда шаҳар сув қувури ёрилиб, уни сув босганидан кейин фаолиятини тиклай олмади. Черков ҳукумат рўйхатидан ўтган бўлса-да, у ўз фаолиятини тўхтатишга мажбур бўлди, чунки сув тошқини унинг тузилишини жиддий равишда заифлаштирди ва черков раҳбарияти ибодат қилишни хавфли деб топди. Черков аъзоларига бошқа жойларда хизмат қилишлари мумкин эмас эди, чунки қонунга кўра, диний гуруҳлар фақат ўзларининг тасдиқланган биноларида фаолият юритишлари мумкин. Черков пасторининг сўзларига кўра, ҳукумат жамоатни бошқа жойга кўчиришга ёрдам беришга ваъда берган бўлса хам, йил охиригача черковда ибодат қилиш учун жой йўқ эди.
Христиан диний етакчиларининг фикрига кўра, кўплаб насронийлар, шу жумладан, Иегова гувохлари 1000 километр (620 миля) масофадаги рухсат этилган ибодат уйига кира олмасдан шахсий «уй черковларида» йиғилишга мажбур бўлдилар, ва бундай учрашувлар ноқонуний бўлиб қолгани сабабли бу вазият уларни милиция таъқиби ва суиистеъмолига қарши ҳимоясиз қолдирди.
Йил давомида ҳукумат маҳбуслар ҳар қандай динга эътиқод қилиш ҳуқуқига эга эканлигини таъкидлади, бироқ баъзи маҳкумлар оила аъзоларига қамоқхона маъмурлари қамоқхона жадвалига зид бўлган диний маросимларни бажаришга рухсат бермаганини айтишди. Бундай маросимлар анъанавий ислом бомдод намозларини ўз ичига олган. Баъзи фаоллар вазият яхшиланганини айтишган бўлса, бошқалари чекловлар давом этаётганини тасдиқлаган. Гарчи баъзи қамоқхона кутубхоналарида Қуръон ва Инжил нусхалари бўлса хам, оила аъзолари давлат органлари барча диний маҳкумларга диний материаллардан фойдаланишга рухсат бермагани ҳақида хабар беришни давом этишган.
Ҳукумат Бухорода янги шиа масжиди очилишига рухсат берганини эълон қилди. Шиа масжиди очиш тўҳрисидаги илтимоснома 2020 йилдан бери кўриб чиқилаётгани айтилмоқда.
Ҳукумат экстремистик деб топилган исломий нашрларга кириш имконияти чеклашни давом этди ва йил давомида диний адабиётларни, масалан, мобил телефонлардаги рухсат этилмаган ваъзлар, Иегова гувоҳлари ташкилотининг ҳар қандай босма материаллари ёки бошқа ДИҚ томонидан аниқ тасдиқланмаган материалларни расмий рухсатисиз олиб кириш ёки нашр этишга уринган шахсларни ҳибсга олди. Ҳукумат ҳар бир маҳаллий нашрда ўнинг нашр ваколатининг манбасини кўрсатувчи баёнотни талаб қилишни давом этди. Бозор харидорларининг сўзларига кўра, камдан-кам бўлса хам, араб тилида чет элдан олиб кирилган бир нечта асарларни иккинчи қўл дўконлари ёки буюм бозорларидаги китоб сотувчиларидан олиш мумкин бўлган, аммо ДИҚ томонидан махсус рухсат этилмаган адабиётлар кам учрайди. ДИҚ, шунингдек, айрим насроний ва исломий адабиётларни олиб киришга тўсқинлик қилишни давом этди ва ижтимоий тармоқлардаги суҳбатларни ноқонуний диний контент бўйича назорат қилди. ДИҚ экстремистик деб топилган материалларни ҳуқуқ-тартибот идораларига етқазишини айтди.
Ҳукумат маълумотларига кўра, январ-октябр ойларида ҳукумат тамонидан хали расман тасдиқланмаган диний адабиётларни сақлашни тақиқловчи модда бўйича 156 жиноий иш қўзғатилган.
Диний фаол Адҳам Атажанов (тахаллуси Абу Муслим) икки исломий матннинг талқинини нашр этиш ҳақидаги илтимоси ДИҚда кўриб чиқилаётганини айтди. Атажанов 2019 йилда бешта матннинг талқинини нашр этиш туғрисида рухсат сўраган. У 2020 йил октабр ойида иккита китобни нашр этишга рухсат олган ва йил давомида яна битта китобни нашр этиши мумкинлиги ҳақида оғзаки олган, аммо расмий рухсат ДИҚ тамондан берилмади. Атажановнинг айтишича, маблағ йўқлиги сабабли бу китобларни нашр этишни тўхтатган. Йил охирида қолган нашрлар тасдиқланмаган холда қоляпти.
ДИҚ томонидан кўриб чиқилиб, маъқулланганидан сўнг ҳукумат фақат қуйидаги гуруҳларга диний адабиётларни нашр этиш, олиб кириш ва тарқатиш учун рухсат беришни давом этди: Ўзбекистон Инжил Жамияти, муфтийлик, Тошкент ислом институти ва Рус православ, Тўлиқ Хушхабар (Full Gospel), баптист ва католик черковларни идоралари.
Ўзбекистон Инжил Жамияти йил давомида насронийлар жамиятдан Инжилни инглиз, рус ёки ўзбек тилларида чоп этилган нусхаларини сўраб олиш имкониятига эга бўлганлари тўғрисида хабар қилди. Баъзи насроний гуруҳларга кўра, ўзбек тилидаги Инжилларни етишмовчилиги айниқса Тошкентдан ташқарида жойлашган ҳудудларда кузатилган. Инжил Жамиятининг хабар беришича, ДИҚ Инжилларнинг янги тиражини ёки насроний болалар китобларини рўйхатдан ўтказишни маъқулламаган.
Ҳукумат маълумотларига кўра, йил давомида давлат органлари оилалари диний таълим олиш учун юборган, аммо кейинчалик зўравонликка, жумладан жинсий зўравонликка учраган 600 нафар болани чет элдан қайтарган.
Мусулмон вакилларига кўра, баъзи расмий имомлар қонун буни тақиқлаши сабабли улар болаларга ислом динини ўргата олмасликларини қайта тасдиқлаганлар. Жамоатчилик учун араб тили ва Қуръон ўрганиш бўйича пуллик курслар, фақат катталар учун ҳисобланиб, мавжуд бўлиб қоляпти.
Йил давомида ҳукумат назорати остидаги муфтийлик томонидан 2019 йилда ташкил этилган ва диний экспертлар томонидан ташкил топкан қўнғироқлар марказини (call center) ва веб-сайтни фаолияти давом эттирилди, бу эса фуқароларга ислом динига оид умумий саволларни бериш имконини очиб берди.
Ҳукумат ислом университетини ва исломий тарихий обидаларни сақлашни молиялаштиришни давом этди. Ҳукумат ислом диний муассасаларга қурилиш ва таъмирлашдан ташқари бўлган мақсадларга хусусий маблағларни ишлатишни тақиқлаган. Чет эл ҳукуматларидан диний мақсадлар учун ҳар қандай молиялаштиришга рухсат берилмаган. Ҳукумат тасарруфидаги Ўзбекистон халқаро ислом академияси мамлакатнинг диний таълим муассасаларини (университет ва мадрасаларни) илмий экспертлар, ўқитувчилар ва мураббийлар билан таъминлашни давом этди, бироқ бошқа ислом олий таълим муассасаларига бундай мутахассисларни тақдим этишга рухсат бермади.
Ҳукумат шиа имомларини мамлакат ичида алоҳида таълим олишларини тақиқлашни давом этди.
Мамлакатда уламолар тайёрлаш учун учта давлат ислом таълим академияси ва ўрта таълим учун 10 та мадраса мавжуд эди. Ҳукумат расмийлари ва ислом етакчилари бу ислом руҳонийларига бўлган талабни қондириш учун этарли эмаслигини таъкидладилар. Бундан ташқари, йил давомида 44 талаба қабул қиладиган иккита христиан семинарияси ўз фаолиятини давом эттирди. Ислом диний таълим муассасаларида ташкил этилган Қуръон курсларида йил мобайнида 1940 нафар талаба таҳсил олди.
Ҳукумат маʼлумотларига кўра, ДИҚ тавсиясига кўра 2021 йилдан буён мамлакат фуқаролари Мисрдаги ал-Азҳар университетига ўқишга киришлари мумкин бўлган эди. Тартибга кўра, ДИҚ томонидан ташкил этилган Ўзбекистон фуқароларига хорижий диний таълим муассасаларида ўқишга киришда ёрдам кўрсатиш бўйича Маслаҳат кенгаши томонидан 2021 ўқув йили учун “ал-Азҳар”да ўқиш учун 545 та, 2022 ўқув йили учун эса 120 та ариза кўриб чиқилди.
Зиёрат қоидаларига кўра, зиёратчилар ўз яшаш жойларидаги маҳалла қўмиталарига орқали мурожаат қилишлари шарт бўлиб қолган эди. ДИҚ Ҳаж зиёрати учун Жиддага миллий авиакомпания рейсларига чипталарни сотишни мувофиқлаштириш билан шуғулланган эди. Хабар қилинишича, ҳаж зиёратига борувчиларни текширишда маҳалла қўмиталари, туман ҳокимликлари, хавфсизлик хизматлари, ДИҚ ва муфтийлик иштирок этган. Илгари фақат давлатга қарашли сайёҳлик компанияларига зиёрат сафарларини ташкил этишга рухсат берилган эди. Манбаларга кўра, ҳукумат Ҳаж зиёратларини ташкил этиш ва зиёратчилар рўйхатини назорат қилиш бўйича монополияни сақлаб қолишни давом этган, аммо қисқароқ умра зиёратига боришни танлаганлар учун чекловларни юмшатган. Йил давомида ҳукумат хусусий туроператорларга Умра зиёратларини ташкил этиш ҳуқуқини берди.
Ҳукумат томонидан бошқариладиган йирик меҳмонхоналар чекланган миқдордаги хоналарни Қуръон ва Инжил билан жиҳозлашни давом этди. Ҳукумат меҳмонхоналарга қанча Қуръон тақдим этилгани ҳақида маълумот бермади. Олдиндан сўров бўйича меҳмонхоналар бошқа муқаддас китоблар, жойнамозлар ва мусулмонлар томонидан Макка томон йўналишни кўрсатиш учун фойдаланиладиган қибла тамонини кўрсата оладиган мосламаларни ҳам тақдим этди. Кўпгина аеропортлар ва вокзаллар ўз биноларида кичик намозхоналарни ташкил қилишни давом этдилар.
Фуқаролик жамияти кузатувчилари ва диний эркинлик фаоллари давлат органлари мусулмонларга Рамазонни очиқ нишонлашга рухсат бергани ҳақида хабар беришни давом этди.
3-Қисм. Жамиятда диний эркинликларни ҳурмат қилиш ҳолати
Фаоллар ва инсон ҳуқуқлари гуруҳлари кўпчилик мусулмон аҳоли орасида исломдан бошқа динга ўтишга қарши жамоатчилик таъсири ҳақида хабар беришни давом этди. Диний жамоат аъзолари насронийликни қабул қилган ўзбеклар учун таъқиб ва камситиш хавфи борлигини айтишди. Айримлар Ислом динини қабул қилишнинг ижтимоий стигмаси дафн этишда қийинчиликларга олиб келганини ва атрофда яшовчи мусулмонлар уларни узоқда жойлашган қабристонларда дафн этишга мажбурлаганини ёки фақат ислом диний маросимлари билан дафн қилишга рухсат берганларини айтишди. Ушбу ҳодисалар ҳақида хабар берган шахслар бошқалар уларга қасд қилишад қўрқиб, ўз исмларини ва ҳатто иш тафсилотларини айтишдан бош тортдилар.
2021 йилда бўлгани каби, озчилик динини қабул қилганликлари учун ҳужумга учраган шахслар ҳақида ҳеч қандай хабар йўқ; аммо, таъқиблар ҳақидаги хабарларни келиши давом этди. Бир насроний руҳонийнинг хабар беришича, унинг махалла аъзолари у мусулмон бўлмагани учун у билан гаплашишга рухсат йуқлиги тўҳгисида айтишган.
Ҳукумат расмийлари ва инсон ҳуқуқлари фаоллари исломнинг кескин ва муросасиз версиясини қўллаб-қувватлаган исломий видеоблогерларнинг машҳурлиги ошиб бораётганидан хавотир билдиришни давом этишди. Ҳуқуқ ҳимоячиларига кўра, бу блоггерларнинг энг кўзга кўринганлари Аброр Мухтор Алий бўлиб, ўнлаб ижтимоий тармоқлардаги аккаунтларида ярим миллионга яқин обуначилари бор. Фаолларнинг айтишича, Алий ва унга ўхшаган бошқа блоггерлар насронийликка, яхудийларга, ғарбга қарши ва айлларни камситувчи амалиётларни қўллаб-қувватлаганлар. Масалан, YouTube га жойлаган ваъзларидан бирида Алий ўз издошларига хотинларини калтаклашлари кераклигини айтади ва буни кўкарган жойларини қолдирмасдан қандай қилиш ҳақида маслаҳат беради. Йил давомида ҳукумат Алийни Ислом академиясидаги иккита давлат лавозимидан четлаштирди.
Прозелитизм сифатида қабул қилинган диний гуруҳлар аъзолари, жумладан эвангелист насронийлар, баптистлар, элликчилар (Пентакостал черков) ва Иегова гувоҳлари жамият тамонидан уларни эҳтиёткорлик билан кузатиш ва қўшнилар томонидан камситишлар шаклида билдирилган душманлик муносабатига, жамоат жойларида одамларни улардан ўзларини узоқ тутишига, ўз яшаш жойларида бизнес қилишда қийинчиликларга дуч келганликларини ва хавфсизлик хизматлари томонидан уларнинг кундалик ишлари очиқчасига кузатиляткани тўғрисида айтишни давом этишди.
4-Қисм. АҚШ ҳукуматининг сиёсати ва иштироқи
Ҳукумат расмийлари билан учрашувлар ва расмий ёзишмал жараенида элчи ва бошқа элчихона ходимлари, Давлат департаменти ҳамда АҚШнинг бошқа давлат идоралари ва бўлимларининг юқори мансабдор шахслари мамлакат раҳбарияти олдида диний эркинлик билан боғлиқ муаммоларни кўтардилар. Ҳукуматнинг турли даражаларида ва турли форумларда АҚШ расмийлари ҳукуматни кўпроқ диний ташкилотларни рўйхатдан ўтказиш, рўйхатга олишни тартибга солиш, диний гуруҳлар аъзоларига рўйхатдан ўтган уйлардан ташқарида ўз эътиқодларига эркин равишда ибодат қилишга рухсат бериш ва ота-оналарга фарзандларини ўз эътиқодларида тарбиялашларига имкон бериш учун 2021 йилги дин қонунини такомиллаштириш орқали диний эркинликни оширишга ундашни давом этдилар. АҚШ расмийлари маҳбусларга бўлган муносабат ва диний маҳбуслар мавжудлиги билан боғлик муаммоларини кўтариб, ҳукуматни тинч диний эътиқод ва амаллар учун шахсларни қамоққа ташламасликка чақирди. Улар ҳукуматни динга оид оммавий нутқни ҳимоя қилишни таъминлаш ва диний адабиётларни қоғоз ва электрон кўринишда олиб кириш ва улардан фойдаланиш бўйича чекловларни олиб ташлашни талаб қилишни давом этдилар. Улар, шунингдек, диний гуруҳлар ва эътиқодга асосланган хорижий ёрдам ташкилотларини рўйхатдан ўтказиш ва давлат органлари томонидан диний адабиётлардан фойдаланиш имкониятини чеклашда дуч келаётган қийинчиликларни кўтардилар. АҚШ ҳукуматининг юқори мартабали амалдорлари Ўзбекистон ҳукуматини БМТнинг дин ва эътиқод эркинлиги бўйича собиқ махсус маърузачиси Аҳмад Шаҳиднинг мамлакатга ташрифини биринчи ўринга қўйишга чақирдилар.
Элчихона вакиллари адвокатлик саъй-ҳаракатларини мувофиқлаштириш, жумладан, суд ишларини кузатиш, диний эркинлик масалалари бўйича ҳукуматга қўшма хатлар юбориш ва диний эркинлик билан боғлиқ муаммолар бўйича ҳукумат расмийлари билан учрашиш учун чет эллик дипломатик ҳамкасблари билан индивидуал диний эркинлик ҳолатларини тез-тез муҳокама қилган эдилар.
Йил давомида элчихона ходимлари диний гуруҳлар, ҳуқуқ ҳимоячилари ва бошқа фуқаролик жамияти вакиллари билан учрашиб, мамлакатдаги диний эркинлик ҳолатларини муҳокама қилдлар. Мавзулар озчиликдаги диний гуруҳларни рўйхатдан ўтиши, болаларга диний таълим бериш, мусулмонларнинг ҳижоб кийиш ва соқол қўйиш билан боғлиқ муаммоларни ўз ичига олган. Элчихона ўзининг жамоатчилик билан бўлган мулоқотида ва шахсий учрашувларида яна бир бор диний гуруҳларнинг ибодатхоналарни рўйхатдан ўтказа олмаслигига, ўз эътиқодларини очиқ муҳокама қилиш учун прозелитизм билан шуғуланадиган гуруҳларга, ота-оналар эса фарзандларини ўз эътиқодига ўргатишни давом этаётганига эътибор қаратди. Элчихона ходимлари ва АҚШдан ташриф буюрган ҳукумат амалдорлари виждон ва эътиқод эркинлигини муҳокама қилиш учун маҳбусларнинг қариндошлари билан учрашишни давом этишган. Элчихонанинг иштироки мамлакатдаги деярли барча асосий диний конфессиялар, жумладан, Иегова гувоҳлари, баптист гуруҳлар, яҳудий етакчилари, мусулмон олимлари ва диний эркинлик фаоллари билан учрашувларни ўз ичига олган. Сентябр ойида АҚШ элчиси Фарғонадаги Рим-католик черковига ташриф буюриб, черковни доимий руҳонийси билан маҳаллий ҳокимият органларининг мулкни католик черковига топширишдаги кечикиш масаласини муҳокама қилдилар.
Октябр ойида Давлат департаментининг Халқаро диний эркинлик идораси делегацияси мамлакатда диний эркинликни оширишга чақирди ва диний эркинлик фаоллари билан учрашди. Делегация диний маҳбусларни муҳокама қилди ва ҳукуматни уларнинг ишлари, барча диний жамоатларни мажбурий рўйхатдан ўтказиш, тасдиқланмаган диний материалларни чоп этиш ва тарқатишга қарши тақиқлар ҳамда маҳаллий ҳукумат даражасидаги қаршилик туфайли қийинчиликларга дуч келган бир қанча диний ташкилотлар билан боғлик масалаларни қайта кўриб чиқишга чақирди.
Ноябр ойида АҚШ Давлат котиби ёрдамчиси мамлакатга ташриф буюриб, Бухородаги шиа жамияти вакиллари билан учрашди.
