YAKUNLOVCHI XULOSA

O’zbekiston, konstitutsiyaviy respublikasi bo’lib, unuing siyosiy tizimi Prezident Shavkat Mirziyoyev va uning tarafdorlari tamonidan  boshqariladi. 2016 yilda, sobiq bosh vazir Mirziyoyev 88 foiz ovoz bilan Prezident saylovida g’alaba qozondi. Evropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (YXHT) Demokratik institutlar va inson huquqlari bo’yicha byurosi (ODHIR) o’zining saylovlarni kuzatish bo’yicha yakuniy hisobotida «saylov kampaniyasida hech qanday raqib yo’q edi va saylovchilarga haqiqiy siyosiy alternativani tanlash imkoniyati berilmadi.» EXHT / DIIHB kuzatuvchilari bilan «milliy qonunchilikka va EXHT majburiyatlariga zid bo’lgan jiddiy qonunbuzarliklar, shu jumladan ishonchli vakillarga ovoz berish va saylov qutilarini to’ldirish ko’rsatmalari» ni, EXHT / DIIHB kuzatuvchilari «milliy qonunchilikka va EXHT majburiyatlariga zid bo’lgan jiddiy qonunbuzarliklar, shu jumladan, ishonchli vakillarga ovoz berish va saylov qutilarini to’ldirish yakunlari» ni ta’kidladilar. Parlament saylovlari 22 dekabr kuni bo’lib o’tdi. EXHT kuzatuvchilar missiyasining dastlabki xulosalariga ko’ra, saylovlar takomillashtirilgan qonunchilik asosida va mustaqil ovozlarga bag’rikenglik sharoitida bo’lib o’tdi, lekin saylov kuni hurmat chinakam raqobat va saylov tartibiga to’la ko’rsatmadi. EXHT kuzatuvchilar missiyasiga ko’ra, 2014 yilda bo’lib o’tgan parlament saylovlari xalqaro majburiyatlarga yoki standartlarga javob bermadi.

Hukumat to’rt xil ministrliklarga jinoiy faoliyatni tekshirish va xavfsizlikni ta’minlash huquqini beradi. Ichki ishlar vazirligi huquqni muhofaza qilish, tartibni saqlash va umumiy jinoyatlar tergovi uchun javobgar bo’lgan militsiyani boshqaradi. U shuningdek, inson huquqlari buzilishida ayblangan xodimlarni tekshiradi va jazolaydi. Mart oyida Milliy gvardiya Ichki ishlar vazirligining ko’p vazifalarini, jumladan jamoat tartibini, diplomatik vakolatxonalarning xavfsizligini, radio va televidenie xavfsizligini va boshqa davlat tuzilmalarining xavfsizligini ta’minlash vazifalarini olib qo’ydi. Prezidentga bevosita hisobot beradigan rais boshchiligidagi Davlat xavfsizlik xizmati milliy xavfsizlik va razvedka masalalari, jumladan, terrorizm, korruptsiya, uyushgan jinoyatchilik, chegara nazorati va narkotiklar bilan shug’ullanadi. Odatda fuqaro ma’murlari xavfsizlik kuchlari ustidan samarali nazoratni saqlab turishdi, lekin xavfsizlik xizmatlari fuqarolik tuzilmalarini egallab oldi. Fuqaro ma’murlari xavfsizlik xizmat xodimlari bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa qilib, fuqarolik vakolatlari doirasi va chegaralarini aniqlashni qiyinlashtirdi.

Inson huquqlari muammolarga quyidagilar kiritilgan: Xavfsizlik kuchlari tomonidan mahbuslarga jismoniy va ruhiy tajovuzlar to’g’risida hisobotlar; o’zboshimchalik bilan hibsga olish va aloqa qildirmaslik va uzoq vaqt qamoqda saqlash; siyosiy mahbuslar; so’z, matbuot va Internet erkinligini cheklash, shu jumladan tsenzura, jinoiy tuhmat va veb-saytlarni to’sib qo’yish; yig’ilish va uyushmalarga qo’yilgan cheklovlar, shu jumladan hukumatni tanqid qilgan inson huquqlari faollari, jurnalistlar va boshqa kishilar bilan fuqarolik jamiyatini cheklash; diniy erkinlikni cheklash; harakat erkinligini cheklash; fuqarolar erkin, adolatli va o’zgaruvchan saylovlarda o’z hukumatlarini tanlash huquqiga ega bo’lmagan siyosiy ishtiroklarning cheklanishi; erkaklar o’rtasidagi jinsiy aloqalarni jinoyatlashtirish va lezbiyan, gey, biseksual, transgender va interseks (LGBTI) shaxslari va xulq-atvorini kamsitish; va odam savdosi, shu jumladan majburiy mehnat.

Jazolanmaslik keng tarqalgan holda qoldi, lekin hukumat amaldorlarining korruptsiya ayblovlari bilan jinoiy javobgarlikka tortilishi yil davomida sezilarli tarzda o’sdi.

1-bo’lim. Shax vijdonini hurmat qilish, shu jumladan quyidagilardan ozodlik:

a. O’zboshimchalik bilan hayotdan mahrum qilish va boshqa noqonuniy yoki siyosiy sabablarga asoslangan qotillik

Hukumat yoki uning agentlari o’zboshimchalik bilan yoki noqonuniy ravishda odam o’ldirganliklari haqida xabarlar bo’lmagan.

b. Yo’qolish

Davlat organlari tomonidan yoki ular nomidan siyosiy sabablarga ko’ra uzoq muddatga yo’qolish holatlari haqida xabarlar bo’lmadi.

2018 yilgi yillik bayonotida, Jenevada joylashgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Zo’rlik bilan yoki Noqonuniy yo’qolishlar bo’yicha Ishchi guruhining hisobotida, o’tgan yillardagi ettita ish ko’rib chiqilgan. Ishchi guruhga ko’ra, hukumat ushbu guruhning yanvar oyida mamlakatga tashrifi haqidagi so’nggi talabiga javob bermagan.

d. Qiynoq va boshqa shafqatsiz, g’ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala yoki jazo

Mamlakatda huquq-tartibot idoralari xodimlarining xatti-harakatlarini tartibga soluvchi qonunlar mavjud va qiynoqlarga qarshi kurash, shu jumladan: «Ichki ishlar vazirligi xodimlari qiynoq, zo’ravonlik va boshqa shafqatsiz yoki qadr-qimmatni kamsituvchi usullardan foydalanishlari mumkin emas. 

Ichki ishlar vazirligi xodimi fuqarolarga og’riq, jismoniy yoki ma’naviy azob beradigan qasddan qilingan harakatlarning oldini olishga majburdir”. Qonunda qiynoq natijasida olingan dalillardan sud jarayonida foydalanish taqiqlangan. Bundan tashqari, qiynoqqa qarshi qonun va boshqa g’ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomaladan foydalanish javobgarligini o’z ichiga oladi.

Ushbu qonunni qabul qilinishidan oldin, qiynoqlarga aloqador shaxslarni javobgarlikka tortishda rasmiy to’siqlar mavjud edi. Ushbu cheklovlar olib tashlandi.

Sentyabr oyi oxirlarida, Xorazmda mahalliy amaldorlar bloger Nafosat «Shabnam» Ollashkurovani uning Facebookda mahalliy hukumatning korruptsiyasini tanqid qilgani, shu jumladan noqonuniy binolarni buzib tashlangani haqidagi yozuvlari tufayli hibsga olingan. Hibsga olinishidan oldin, Ollashkurova  jurnalist va shoir Mahmud Rajabovning  hokimiyat unga qarshi qo’zg’atilgan jinoiy ish yuzasidan noroziligini hujjatlashtirgan. Ollashkurova 10 kun ma’muriy qamoqda saqlangan, va undan so’ng, Urganch tuman fuqarolik ishlari bo’yicha sudi uni olti oy majburiy tekshirish va davolash uchun Xorazm viloyat psixiatriya markaziga joylashtirishni buyurgan. Hibsga olingandan keyin birinchi kunlarda, rasmiylar uning oilasi bilan bog’lanishiga ruxsat bermagan. 21 oktyabr kuni Inson huquqlari bo’yicha vakilning tashrifidan so’ng, viloyat psixiatriya markazi mutasaddilari unga onasi va huquq himoyachilari bilan suhbatlashishga ruxsat bergan. Ollashkurova 28 dekabr kuni viloyat psixiatriya markazidan ozod qilingan.

Konstitutsiya va qonun suiiste’mol qilishni taqiqlasada, fuqarolik jamiyatining xabar berishicha, aybni bo’yniga olish yoki poraxo’rlik bilan moliyaviy foyda olish maqsadida huquqni muhofaza qilish organlari va xavfsizlik xodimlari muntazam ravishda kaltaklangan va ularga nisbatan boshqacha munosabatda bo’lgan. 

Faollar o’tgan yili siyosiy va diniy mahbuslarga nisbatan jismoniy zo’ravonliklar ancha kamayganligini, usullar ko’proq psixologik manipulyatsiyaga, shu jumladan tahqirlash, faollarning oila a’zolariga tahdid va tibbiy muomaladan mahrum qilish bilan bog’liq bo’lgan sharoitlar kamayganligini xabar berishgan. Hibsga olingan ayolga nisbatan kamida bitta jinsiy tajovuz bo’lganligi haqida xabar bo’lgan.

Qamoq va hibsxonada saqlash sharoitlari

Qamoqxona sharoitlari ba’zida oziq-ovqat etishmovchiligi, haddan tashqari to’lib ketish, jismoniy zo’ravonlik, sanitariya sharoitlari va tibbiy xizmat etarli emas hollarda og’ir va hayot uchun xavf tug’dirgan.

Hukumat inson huquqlari buzilishida gumon qilingan amaldorlarni javobgarlikka tortish choralarini ko’rgan. Bir misol; Ozod Evropa / Ozodlik radiosi o’zbek xizmati, huquqni muhofaza qilish manbasiga asoslanga holda, iyun oyida Buxoro viloyatining beshta yuqori darajadagi xavfsizlik xizmati xodimlari qiynoqlash va xizmat vazifasini suiiste’mol qilganlikda ayblanib, uzoq muddatlarga qamalgan. Xabar qilinishicha, Buxoro shahrining Davlat xavfsizlik xizmati sobiq boshlig’i Rustam Azimov ham yopiq sud majlisida sudlanib 14 yilga ozodlikdan mahrum qilingan.

Jismoniy holatlar: odamlarning haddan tashqari ko’payishi, shafqatsiz ravishda foydalanish va dori-darmonlar etishmasligi haqida xabarlar tez-tez qaytarilgan. Umuman olganda, amaldorlar mahbuslarni sifatsiz ichimlik suvi va oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashgan. Mahbuslarning oila a’zolari ko’pincha hibsdagilarga oziq-ovqat olib kelgan. Ayrim hisobotlarga ko’ra, mahbuslar qamoqhonalarda yaxshi shamollatilmasdan, qishda muzlashdan past haroratlarda va yozda 120 Fareneyit darajasidan oshiq xaroratda ushlanganliklari haqida juda ko’p xabarlar bo’lgan; qamoqxonalarda odatda issitish tizimlari yoki konditsionerlar yo’q bo’ladi. Qamoqdan chiqqandan so’ng, siyosiy mahbuslar so’nggi yillarda Human Rights Watch – Xalkaro Inson Huquklari Tashkiloti  va boshqa tashkilotlarga qamoqxonada kaltaklangani va qiynoqqa solingani, shu jumladan noqulay holatda ushlab turish  jazosiga uchraganlari haqida xabar berishgan.

Qamoqxona ma’muriyati vakillari Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining qamoqxonalarda sil kasalligi bo’yicha dasturi va OIV / OITSni davolash va profilaktikasi bo’yicha dastur haqida xabar bergan. Shunday bo’lmasin, xalqaro ekspertlar qamoqxonalarda yuqumli kasalliklar soni ko’pchilikka ma’lum emasligini va sil kasalligi va OIV / OITS soni qamoqxonalardagi aholini zichligi, sanitariya sharoitlari, sog’liqni saqlash mutaxassislariga murojaat etish imtiyozlari etishmasligi tufayli oddiy aholiga nisbatan ko’p ekanligiga ishonishadi.Davolash rejalari va ularni amalga oshirishdagi boshqa muammolarga loqayd rioya qilish hukumatning infektsiyalar sonini pasaytirishga qaratilgan harakatlariga putur etkazdi.

Ma’muriyat: 1-iyul kuni, Ichki ishlar vazirligi barcha jazoni amalga oshirish muassasalarida mahbuslarning huquqlarini tartibga soluvchi yangi ma’muriy qonunlar chiqardi. Mahbuslar ishlamaydigan paytlarda, psixologik muomala va xavfsiz mehnat sharoitida ochiq havoda jismoniy mashq qilish huquqiga ega. Bundan tashqari, mahbuslar ish haqi va boshqa mehnat imtiyozlariga ega.

Jiddiy kasal bo’lgan hollarda, mahbuslar shifokor maslahatiga qo’shimcha telefon imtiyozlari va oilaviy tashriflarga ega bo’lishlari mumkin. Shuningdek, qoidalarda mahbuslar talabi bo’yicha va olti oydan uzoq bo’lmagan vaqt oralig’ida tibbiy ko’rikdan o’tishlari kerakligi aytilgan. Ushbu qoidalarning bajarilishi to’g’risida hech qanday ma’lumot mavjud bo’lmagan.

Mahbuslarni hisobga olish etarli darajada bo’lganligi to’g’risida ma’lumot bo’lmagan. Davlat organlari zo’ravonsiz jinoyatchilar uchun jinoiy jazolarga muqobil sifatida garov, uy qamog’i va axloq tuzatish ishlari kabi ma’muriy choralarni tez-tez qo’llaganlar. Bundan tashqari, Jinoyat kodeksi buyrug’iga ko’ra, agar shaxs jarimani to’liq to’lasa sudlar ularni qamashlarini taqiqlaydi. Hukumat bu ishlarni siyosiy nuqtai nazarga ega emas deb hisoblamagan taqdirda, hukumat odatda bu buyruqlarga amal qilgan.

Inson huquqlari bo’yicha Ombudsman idorasi va Bosh prokuratura mahbuslar va jamoatchilikning shikoyatlarini ko’rib chiqishi mumkin. Ombudsman idorasi ayrim mahbuslar nomidan tavsiyalar berishi mumkin, shu jumladan, zo’ravonliksiz huquqbuzarlarning jazolariga ularni qilgan jinoyatiga ko’proq moslashtirgan holda o’zgartirishlar kiritish. Hibsga olingan yoki ozod qilingan mahbuslarning ba’zi oila a’zolari Ombudsman ularning shikoyatlariga javob bermaganligini yoki ularni dastlabki mahkamaga jo’natishganliklarnini habar berganlar.

Qamoqxona ma’murlari odatda oila a’zolariga yiliga ikki-to’rt marta mahbuslar bilan uchrashishga ruxsat berishgan. Amaldorlar qamoqxona turiga va shuningdek tunab qolish turiga qarab yiliga ikki-to’rt marta bir yoki uch kunlik tashrif buyurishlariga ruxsat berganlar. Hukumat oila a’zolarining tashriflariga umuman ruxsat bermaganligi haqida kamida bitta holat bo’lgan. Ma’murlar ba’zi diniy va siyosiy mahbuslarni rasmiy qamoqxonalarga emas, balki koloniyalarga joylashtirishgan. Koloniyalar ko’pincha mahbuslarning kelib-ketishiga va oilaviy aloqalari ko’proq bo’lishiga imkon berishgan. Ba’zi mahbuslarga koloniya ichida yoki tashqarisida ishlab pul topishga ruxsat berishgan.

Hukumat mahbuslarning biron bir dinga amal qilish huquqiga ega deb aytadi, ammo ba’zi mahbuslar oila a’zolariga qamoqxona ma’murlari ularga qamoqxona ish tartibiga zid bo’lgan diniy marosimlarni o’tkazishga ruxsat bermasliklari haqida shikoyat qilganlar. Bunday marosimlarga an’anaviy Islomiy bomdod namozi kiradi. Ba’zi faollar bu vaziyat yaxshilanganini aytishsada, boshqalari ushbu amaliyot davom etayotganini aytishgan. Davlat organlari barcha mahbuslarga Ramazon kabi diniy bayramlarni nishonlashni ta’qiqlaydi, ro’za tutishni man qiladi. Garchi ba’zi qamoqxona kutubxonalarida Qur’on va Injil nusxalari mavjud bo’lsada, hukumat barcha diniy mahbuslarga diniy materiallarni ishlatishga ruxsat bermaganliklari haqida ularning oila a’zolari shikoyat qilishda davom etganlar.

Hukumatning rasmiy tartib-qoidalariga ko’ra, mahbuslar «diniy ibodat va oilaviy tadbirlarda, masalan nikohda qatnashish» huquqiga ega. 

Shuningdek, mahbuslarning yaqin qarindoshlari qamoqxona ma’murlaridan ularning oila a’zolarining sog’lig’i va intizomiy yozuvlari to’g’risida og’zaki va yozma ma’lumot olish huquqiga egadirlar. Oilalar tamonidan xukumat hech qanday ma’lumot bermadani,  mahbuslarning sog’liqni saqlash to’g’risidagi ma’lumotlar yoki qamoqxona xujjatlarida yashirilgan ma’lumotlarni  zo’rg’a bergani  haqida xabar berishi davom etdi.

Mustaqil kuzatuv: Ba’zi inson huquqlari faollarining xabar qilishicha, advokatlar o’z mijozlari bilan uchrashishda hech qanday muammoga duch kelmagan, ammo boshqalar bu fikrga qo’shilmagan, kirish imkoniyati cheklangan va kuzatilganligini aytgan. «Ezgulik» NNT biron bir mahbus bilan uchrashishda muammolar yo’q bo’lganligini aytgan. Ayrim mustaqil kuzatuvchilarning qamoqhona tizimining ba’zi qismlariga, shu jumladan sudgacha bo’lgan qamoqxonalarga, ayollar qamoqxonalariga va qamoqxona maydonlariga kirish imkoniyati cheklangan.

UNICEF mamlakatning to’rt voyaga etmagan huquqbuzar koloniyalariga muntazam ravishda kirib turgan. Xalqaro Qizil Xoch Qo’mitasi (XQXQ) 2013 yildan beri mahbuslarga tashrif buyurmagan.

Yaxshilanishlar: 2-avgust kuni, Prezident Mirziyoyev «Jasliq» qamoqxonasini yopish to’g’risida qarorga imzo chekdi. Jasliqda hech qanday mahbus qolmadi; amaldorlar mahbuslarni o’zlarining tumanlariga yaqin bo’lgan qamoqxonalarga o’tkazdilar, bu avvalgi amaliyotlarning umuman teskarisi. Noyabr oyida BMTning Qiynoqlarga qarshi qo’mitasi O’zbekistonni ko’rib chiqqanda, O’zbekiston delegatsiyasining ta’kidlashicha, milliy darajadagi amaldorlar Nukus shahridagi «Jasliq» koloniyasi binoning jihozlari mahalliy qamoqhona amaldorlariga topshirishgan. Delegatsiya Nukus ma’murlari uni sudgacha hibsda saqlash uchun qamoqxona sifatida ishlatmasliklarini va mahalliy amaldorlar bu jihozlarni nima qilish kerakligini hali hal qilishmaganligini aytishdi.

e. O’zboshimchalik bilan hibsga olish yoki qamash

Konstitutsiya va qonun o’zboshimchalik bilan hibsga olish va qamoqda saqlashni taqiqlaydi va har qanday shaxsning hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishining qonuniyligiga qarshi chiqish va sudda haqqini talab qilish huquqini beradi. Hukumat har doim ham ushbu talablarga rioya qilmadi va bunday amaliyotlarni davom ettirdi.

Hibsga olish va ushlab turilganlarga etibor berish

Qonunga binoan sudya ayblanuvchilarni yoki gumon qilinuvchilarni hibsga olish to’g’risidagi har qanday qarorni ko’rib chiqishi shart. Sudyalar ko’p holatlarda hibsga olishga sanktsiya bergan. Sudlanuvchilar hibsga olingan paytdan boshlab yuridik maslahat olish huquqiga ega. Rasmiylar har doim ham advokat olish huquqini bermaganlar va ba’zan ayblanuvchilarni ushbu huquqdan voz kechish yozma bayonotlarga imzo qo’yishga majbur qilishgan. Xukumatning tanlab qo’rqitish va ximoyachilarning ayovsiz munosabati qo’rqinchli ta’sir ko’rsatdi va bu siyosiy mahbuslarning advokat xizmatidan foydalanishiga to’sqinlik qildi. Qonun uy qamog’idan sudgacha qamoqda saqlashning bir turi sifatida foydalanishga ruxsat beradi.

Qonun xibsga olinganlarga sudga qadar qamoqhonada qolish yoki sudgacha ozod qilinishini belgilashni sudyadan so’rashga ruxsat beradi. Vakillar ko’pincha ushbu tinglovlarga ruxsat beradi, lekin odatda prokurorlarning talablarini qondiradi va shu bilan sud nazorati ruhini pasaytiradi. Hibsga olish organi hibsga olingan shaxsning qarindoshiga xabar berish va hibsga olingan paytdan boshlab 24 soat ichida uni so’roq qilish talab qilinadi. Fuqarolik jamiyatining xabar berishicha, ma’murlar gumon qilinuvchilarni oila a’zolariga yoki advokatlarga hibsga olish to’g’risida xabar berishdan oldin ularni qiynoqqa solishgan.

Gumon qilinuvchilar sukut saqlashga haqlidirlar va ularga advokat olish huquqi to’g’risida ma’lumot berilishi kerak. Rasmiy ayblovsiz hibsda saqlash 48 soat bilan cheklangan, lekin prokuror sudyadan qo’shimcha 48 soat ushlab turishni so’rashi mumkin, shundan so’ng shaxs ayblanishi yoki ozod qilinishi kerak. Sudyalar odatda bunday talablarni qondiradilar va vaqtni uzaytirgan sudya ko’pincha sud majlisida raislik qiladi va bu huquqbuzarliklarni yashiradi. Inson huquqlari ximoyachilariga ko’ra, ma’murlar odatda gumon qilinuvchilarni ruxsat etilgan ushlab turish muddati tugaganidan keyin ham ushlab turishdi. Rasmiy ayblovlar qo’yilgandan so’ng, prokuror gumon qilinuvchining garov evaziga (yoki kafillik asosida ish yuritayotgan shaxs yoki jamoat tashkilotining kafilligi bilan) ozod qilinishini, sudgacha ushlab turilishini yoki uy qamog’ida saqlanishini hal qiladi. Hibsga olish sudini olib boruvchi sudya, sud jarayoni davomida sudyalar qatorida o’tirishi mumkin.

Qonun dastlabki tergov qamoqxonalari ma’murlaridan mahbusning iltimosiga binoan mahbus va Inson huquqlari bo’yicha vakolatxona vakili o’rtasida uchrashuv tashkil etishni talab qiladi. Rasmiylar qamoqxonalarda ushlab turilganlarga Ombudsman idorasi va Bosh prokuratura idoralariga maxfiy shikoyatlar berishga ruxsat berishdi.

Ma’murlar ayblov e’lon qilgandan so’ng, tergov davom etayotganda gumon qilinuvchilar sudga qadar uch oygacha hibsda ushlab turilishlari mumkin. 

Qonun, tegishli prokurorning iltimosiga binoan, tergov muddatini etti oygacha uzaytirishga ruxsat beradi, u shuningdek mahkumni sudgacha garov ostida ozod qilishi mumkin. Inson huquqlari faollarining aytishlaricha, hukumat ko’pincha ushbu huquqiy himoyaga e’tibor bermagan. Hibsga olingan va jinoyatda ayblanayotganlar «to’g’ri xulq-atvor» kafolatini bergan bo’lsalar va sudga kelishga va’da bersalar sudga qadar garovsiz ozod qilinishlari mumkin.

Qarorga barcha advokatlar qayta litsenziyalash imtihonini topshirishlari talab qiladi. So’nggi yillarda inson huquqlari faollari va mustaqil jurnalistlarning vakillari bo’lgan bir necha tajribali va bilimdon advokatlar qayta litsenziyalash imtihonini topshirganlaridan keyin, yoki Adliya vazirligi nazorati ostidagi advokatlar uyushmasining, ular professional etika normalarini buzganliklari to’g’risidagi xati tufayli, litsenziyalaridan mahrum bo’lishdi.

Ba’zi nozik holatlarda, ma’murlar aloqa qilmasdan hibsga olingan. 2018 yil dekabr oyida rasmiylar o’z joniga qasd qilishga uringanidan keyin O’zbekistonning sobiq diplomati Qodir Yusupovni hibsga oldilar; kasalxonada Yusupov, u 2015 yilda noma’lum G’arbiy mamlakatga josuslik qilishni boshlaganini aytdi. Bunga qarshi uning qarindoshlari uning shizofreniya kasalligi bo’lib, og’ir epizodlarini boshdan kechirganini va u dori-darmon qabul qilishini ta’kidlashdi. Ma’murlar uning oilasiga 300 kundan ko’proq vaqt davomida kirish huquqini bermaydilar.

Ma’murlar uning oilasiga 300 kundan ko’p vaqt davomida kirish huquqini bermadilar. Oila a’zolari, qamoqxona mulozimlari Yusupovga uning dori-darmonlarini qabul qilishidan bosh tortishgan va ma’murlar ularning Yusupovga qanday munosabatda bo’lganligi haqidagi xabarni ommaga e’lon qilganlaridan keyin ularning uyiga kelib ularga tahdid qilishganligini ma’lum qildi.

O’zboshimchalik bilan hibsga olish: Ma’murlar odamlarni asossiz ravishda hibsga olish yoki qamashni davom ettirdilar, ammo diniy guruhlar o’z a’zolarining asossiz hibsga olinishi boshqa davom etmaganligini aytishdi.

Hukumat diniy jinoyatlar yoki rejimga qarshi jinoyatlar uchun hukm qilinganlarning ismlari yozilgan profilaktik kuzatuv varaqalaridan foydalanishni to’xtatdi. Iyul oyida, Iashqi ishlar vaziri Abdulaziz Komilov 2016 yildan beri hukumat diniy sabablarga ko’ra qamalgan 20 mingdan oshiq mahbuslarni ro’yxatidan olib tashlaganini e’lon qildi. Ushbu ro’yxatida qancha odam qolganligi noma’lum. Avvalda, rasmiylar kuzatuv ro’yxatidagi shaxslarni so’roq qilish uchun militsiyaga murojaat qilishga majbur bo’lgan, pasport va sayohat vizalarini berish rad etilgan va ba’zi hollarda smartfonlar sotib olish va ulardan foydalanish taqiqlangan.

Qonunda diniy ekstremizmda ayblanib hukm qilingan mahbuslarning qamoqdagi hujjatlarini ko’rib chiqadigan komissiya mavjud. Komissiya ishiga asoslanib, 2017 yildan 2018 yilgacha prezident 3000 dan oshiq diniy mahbuslarning jazolarini qisqartirgan yoki o’zgartirgan. Boshqa bir komissiya «adashib taqiqlangan tashkilotlarga a’zo bo’lganlarning» arizalarini ko’rib chiqdi. Komissiya fuqarolarni barcha jinoiy javobgarlikdan ozod qilish huquqiga ega bo’lsada, kuzatuvchilar komissiya ko’rib chiqqan ko’p holatlarda bu huquqdan foydalanmaganliklarini aytishdi.

Sudgacha hibsda saqlash: Prokurorlar odatda jinoiy protseduralarning ko’p jihatlari, shu jumladan sudgacha hibsda saqlashni amalda qo’lladilar. Ushlab turilganlarga bunday huquqni beradigan qonunga qaramay, ma’murlar mahbuslarni sudgacha qamoqda ushlab turish muddati yoki asosliligini shubha ostiga qo’yish uchun sudga murojaat qilishga imkon bermaganlar. Hukumat ayblov qo’ymagan taqdirda ham, militsiya va prokuratura xodimlari ayblovsiz ushlab turilishi mumkin bo’lgan vaqtni cheklashdan qochib, ularni gumondor emas, balki guvoh sifatida ushlab turishga harakat qildi. Qamoqxona tizimini nazorat qiluvchi Ichki ishlar vazirligi tergov hibsxonalarida ushlab turilganlar soni to’g’risida ma’lumot bermadi yoki mustaqil tashkilotlarga kirishga ruxsat bermadi.

Mahbusning sudda hibsda saqlashning qonuniyligini shubha ostiga qo’yish qobiliyati: Qonun bo’yicha, hibsga olinganlar yoki ilgari hibsga olinganlar o’zlarining hibsga olinishlarining qonuniyligini isbotlash uchun sudga shikoyat qilishlari mumkin. Ba’zida, murojaatlar arizachining iltimosiga binoan jamoatchilik uchun ochiq bo’lgan. Yangi dalillar kamdan-kam eshitildi. Apellyatsiya sudlari avvalgi sud protseduralarini ko’rib chiqdilar va da’vogarlardan o’zlarining aybsizligi yoki aybdorligiga iqror bo’lishlarini talab qildilar. Apellyatsiyalar kam hollarda sudlar o’zlarining dastlabki qarorlarini bekor qilishiga olib keldi.

f. Adolatli ochiq sud muhokamasini rad etish

Konstitutsiya sud ishlarini olib boradi, ammo sud tizimi to’la mustaqillik va xolislik bilan ishlamaydi. Bosh prokuratura yoki boshqa huquq-tartibot idoralari vaqti-vaqti bilan sud a’zolariga o’zlariga ma’qul hukmlarni chiqarishda noo’rin bosim o’tkazadilar. Muddat qancha bo’lishidan qat’iy nazar, sudyalar Oliy sud kengashi tomonidan o’zboshimchalik bilan ishdan bo’shatilishi mumkin va bu ularni siyosiy bosimga olib kelishi mumkin.

Sudyalar Oliy sud kengashi tomonidan Senat bilan kelishilgan holda tayinlanadi. Qonunga ko’ra, ayrim sharoitlarda «umrbod» tayinlanishlar mumkin.

Qonunda «Sudyalar belgilangan tartibda dastlabki besh yillik muddatga, muntazam 10 yillik va keyingi noma’lum muddatga tayinlanadi yoki saylanadi» deb belgilangan. Belgilangan muddatiga qaramay, Oliy sud kengashi sudyalarni ishdan bo’shatishi mumkin.

Sudyalar va prokurorlar  korruptsiyada ishtirok etishi davom etdi. Ma’murlar korruptsiya bilan shug’ullangan mansabdor shaxslarni javobgarlikka tortish uchun ba’zi choralarni ko’rdilar. Iyul oyida Jinoyat ishlari bo’yicha Chinoz sudi (Toshkent viloyati) rahbari 3000 AQSh dollari miqdorida pora olganlikda ayblanib hibsga olingan va jinoiy ishlar davom etayotgan edi.

Sud jarayonlari

Qonun adolatli va ochiq sud bo’lish huquqini beradi, lekin amalda bu har doim ham shunday bo’lmadi. Jinoyat kodeksida aybsizlik ehtimoli ko’rsatilgan.

Jinoyat kodeksida aybsizlik taxmin bo’lishi ko’rsatilgan. Sud idoralari ko’pgina sud jarayonlarini jamoatchilikka rasman ochib berdi va jarayonda xalqaro kuzatuvchilarga Oliy sud yoki sud raislaridan yozma ruxsat talab qilmasdan ruxsat berdi, lekin sudyalar yoki boshqa mansabdor shaxslar ba’zi, xatto fuqarolik ishlarida ham kuzatuvchilarning ishtirokini o’zboshimchalik bilan yopishdi. Sudyalar alohida ishlarda, masalan, davlat sirlariga taalluqli yoki jabrlanuvchilar va guvohlarni himoya qilish bilan bog’liq ishlarni yopiq olib borishi mumkin. 

Xavfsizlik xizmatlari ba’zida xalqaro kuzatuvchilar sud jarayonlarida qatnashganda oila a’zolariga tazyiq o’tkazib, ularga xalqaro kuzatuvchilarning keyingi sud jarayonlarida qatnashishiga yo’l qo’ymasliklarini aytib tahdid qildilar.

Umuman olganda, mamurlar sud jarayonlari boshlanishidan bir-ikki kun oldin e’lon qilishdi va ular sud majlislarini ko’pincha keyinga qoldirdilar.

Sud jarayonlariga bitta professional sudyadan va ishchilar jamoalari qo’mitalari yoki mahalla qo’mitalari tomonidan tanlangan ikkita maslahatchilar hay’ati raislik qildi. Sud maslahatchilari kamdan-kam gapiradilar. Odatda professional sudya prokurorlarning protsessual qarorlar va hukmlar bo’yicha tavsiyalarini qabul qiladi.

Ayblanuvchilar sud muhokamalarida qatnashish, guvohlarni savolga tutish va dalillarni taqdim etish huquqiga ega, lekin sudyalar ko’pincha qo’shimcha guvohlarni chaqirish yoki sudlanuvchini qo’llab-quvvatlovchi dalillarni hujjatlarga kiritish talablarini rad etishdi.

12 noyabr kuni, Chirchiq shahridagi ma’muriy sud O’zbekiston inson huquqlari alyansi boshlig’i Elena Urlaevaga va uning hamkasbi Solmaz Ahmedovaga bezorilikda ayblanib hukm chiqardi.Ushbu ish ularning (Xalqaro mehnat tashkilotining akkreditatsiyadan o’tgan vakillari sifatida) hukumat paxta yig’im-terim qoidalarini bajarishga bag’ishlangan yig’ilishida qatnashishiga qaratildi. Urlaeva suratga olishni boshlaganda, yig’ilish to’xtatildi va faollar chiqarib tashlandi. Urlaevaga ham, uning hamkasbiga ham sud majlisi qachon bo’lishi to’g’risida xabar berilmadi va sudya ularga 22,300 so’m (2.37 AQSh dollari) miqdorida jarima to’lashni buyurib, ular yo’qligida ularga nisbatan hukm chiqardi.

Sudda ko’rilgan jinoiy ishlarning aksariyati aybdorlik hukmiga olib kelgan bo’lsada, oqlashlar soni ko’paydi. Masalan, 2011 yildan 2016 yilgacha Oliy sud ma’lumotlariga ko’ra sud kollegiyalari ettita jinoiy ish bo’yicha ayblanuvchilarni oqladi. 2017 yilda sud kollegiyalari jinoiy suddagi 59135 ishning 263 tasida ayblanuvchilarni oqladi.

BMTning sudyalar va advokatlar mustaqilligi bo’yicha maxsus ma’ruzachisi Diyego Garsiya-Sayan o’zining sentyabr oyida mamlakatga tashrifidan keyingi matbuot anjumanida Oliy Sud kengashining tashkil etilishi, oqlashlarning ko’payishi va bu borada yaxshilanish jarayonining yo’lga qo’yilishini, jamoatchilikning sud qarorlaridan foydalanish imkoniyati, mamlakatda sud mustaqilligini ta’minlash yo’lidagi muhim qadam ekanligini ta’kidladi. Ba’zi bir yutuqlarni tan olgan holda, u yanada yaxshilash kerak bo’lgan sohalarni, jumladan, hokimiyatning uch tarmog’i o’rtasida hokimiyatning bo’linishini himoya qiluvchi amaliyotlarni kiritish zarurligini aytib o’tdi; sudyalarning korruptsiyasini check qo’yib ularni intizomga chaqirish; advokatlar soni va mustaqilligini oshirish, ayniqsa Toshkentdan tashqarida. Garchi maxsus ma’ruzachi Garsiya-Sayan tashrif davomida hukumat va fuqarolik jamiyati vakillari bilan uchrashgan bo’lsada, rasmiylar uning yuqori darajali siyosiy mahbus bilan uchrashish haqidagi iltimosini rad qildi. Kontaktlar u bilan uchrashgan shaxslar uchrashuvlardan oldin yoki undan keyin hukumat mulozimlari tomonidan qo’rqitganliklarini ma’lum qildilar.

Sudlanuvchilar advokat yollash huquqiga ega, lekin ba’zi huquq himoyachilari qonuniy vakil topishga qiynalgan. Hukumat, zarurat tug’ilganda, bepul advokatlar va tarjimonlar bilan ta’minladi. Ishonchli ma’lumotlarga ko’ra, davlat tomonidan tayinlangan advokatlar o’zlarining mijozlari emas, balki davlat manfaatlarini ko’zlab ish tutishgan, chunki ular davlatdan yashash uchun maosh olganlari va ehtimoliy jazolanishdan qo’rqishgan.

12 sentyabrda, Adliya vazirligi nodavlat notijorat tashkiloti «Madad»ni ro’yxatdan o’tkazdi. Uning maqsadi huquqiy ongni oshirish, bepul huquqiy maslahat va amaliy yuridik yordam, shu jumladan onlayn portal orqali yordam berishdir Advice.uz (e-maslahat.uz).

Qonunga binoan prokuror suddan hibsga olish to’g’risida order talab qilishi kerak va sudlar bunday talablarni kamdan-kam hollarda rad etadi. Prokurorlar hibsga olish buyrug’ini olgandan keyin katta kuchga ega. Ular tergov ishlarini boshqaradi, jinoyat ishlarini tayyorlaydi, sudyalarga hukm chiqarishni tavsiya qiladi va sud qarorlariga, shu jumladan sud qarorlarini o’zgartirishga shikoyat qilishi mumkin.

Rasmiy ayblovlar qo’yilgandan so’ng, prokuror gumonlanuvchining garov ostida ozod qilinishi yoki sudgacha qamoqda qolishi yoki uy qamog’ida saqlanishi to’g’risida qaror qabul qiladi. Garchi Jinoyat kodeksida aybsizlik taxmini belgilab qo’yilgan bo’lsa ham, prokuror tavsiyalari ustunlik qiladi.Agar sudyaning hukmi prokurorning tavsiyasiga mos kelmasa, prokuror ushbu hukm ustidan yuqori sudga shikoyat qilishi mumkin. Sudyalar ko’pincha o’z hukmlarini faqat tan olish va guvohlarning ko’rsatmalariga asoslanib chiqaradilar, lekin ba’zi holatlarda ma’murlar, zo’rlash, oila a’zolariga tahdid yoki boshqa majburlash usullari orqali ularni ishlardan olib tashlaganlarini aytishdi. Ma’murlar ushbu amaliyotni, xususan, diniy ekstremizm holatlarida tez-tez ishlatib turishdi. Himoyachilar ham, prokurorlar ham sudyalarni aybni bo’yniga olishni rad etishga va qiynoqqa oid da’volarni tekshirishni talab qilishlari mumkin.

Hukumat ikkala tomon rozilik bergan taqdirda, sud muhokamalarini jonli efirda uzatishda davom etdi, bunday eshittirishlar odatda ma’muriy huquqbuzarliklar yoki iqtisodiy ishlar bilan bog’liq bo’lgan mayda ishlarga cheklab qo’yildi. Yaqinda Oliy sud qarorlarni o’z veb-saytida e’lon qilishga harakat qilganiga qaramay, quyi darajadagi sudlar odatda o’z qarorlarini e’lon qilmaydilar va bu esa advokatlarga oldingi dalillarni ko’rishlariga qiyinchilik yaratadi.

Qonun sudlanuvchilarga ishni apellyatsiyaga berish huquqini beradi, lekin apellyatsiyalar kamdan-kam hollarda ayblovlarning o’zgartirilishiga olib keldi. Ammo ba’zi hollarda apellyatsiya shikoyatlari natijasida jazo muddati qisqartirildi yoki shartli ravishda bekor qilindi.

Siyosiy mahbuslar va qamoqdagilar

Siyosiy mahbuslar va hibsga olinganlar soni noma’lum. Hukumat rasmiy raqamlarni bermadi. Human Right Watch – Xalkaro Inson Huquqlari Tashkiloti kuzatish kabi ba’zi bir fukarolik jamiyat tashkilotlari xukumat taxminan 24 ta siyosiy mahbuslarni hibsda ushlab turganini taxmin qildi. Toshkentda joylashgan «Ezgulik» inson huquqlari tashkiloti va mamlakatdagi boshqa inson huquqlarini himoya qilish guruhlari faqat uchta siyosiy mahbus haqida xabar berishdi.

O’tgan yillar davomida, hukumat tinch siyosiy shaxslarni nishonga olgan va ularni terroristik va ekstremistik faoliyatda yoki hukumat diniy fundamentalistik tashkilot deb ataydigan tashkilotlarga a’zolikda ayblagan. Nodavlat tashkilotlar vakillari hibsga olingan bunday shaxslarning sonini mustaqil ravishda tekshira olmayotganliklarini aytishdi. Yil davomida bunday hibsga olishlar to’g’risida xabar olinmadi.

Davlat vakillari ba’zan siyosiy mahbuslar va qamoqdagilarga boshqa mahbuslar kabi himoya imkonini bermagan, shu jumladan uzoq vaqt aloqa qilmaslik, tanlangan advokatlar bilan uchrashishni cheklash va ulardan ba’zilarini ruhiy jihatdan qo’rqitish. Hukumat ba’zida inson huquqlari yoki Xalqaro Qizil Xoch Qo’mitasi kabi insonparvarlik tashkilotlariga bunday shaxslarning oldiga kirishiga ruxsat bermadi. Ushbu shaxslarga qarshi qo’yilgan ayblovlar noqonuniy ommaviy yig’ilishlar tashkil etish va jamoat xavfsizligiga tahdid soluvchi materiallarni tarqatish, konstitutsion tuzumga tajovuz, ekstremizm va davlatga xiyonat qilishdan iborat bo’lgan.

Avvalgi ko’p siyosiy mahbuslarga ko’ra, hukumat ozod qilingan mahbuslarga ularning jamiyatga qaytishlariga yordam berish uchun shartli ravishda nafaqa beradi, garchi ba’zilar va’da qilingan imtiyozlarni olmaganlarini habar qilishdi.

Bunday nafaqalar yashash joyiga borish xarajatlari, sog’liq uchun foydalar va mamlakatda shaxsni aniqlashning asosiy turi bo’lgan ichki pasportni rasmiylashtirishni o’z ichiga oladi. Ozodlikga chiqarilganda, mahkumlar o’zlarining ozod qilinish shartlarini tushunganliklarini tasdiqlovchi hujjatga imzo chekadilar.

Bu, odatda, bir yilgacha chet elga chiqishni taqiqlashni o’z ichiga oladi. Bir necha sobiq mahbuslar ma’murlar ularga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish sharti bilan jarima undirganlarini ma’lum qildilar. To’lov shartlariga rioya qilmaslik shartlar bekor qilinishiga olib kelishi mumkin. Masalan, sobiq mahbuslardan biri ozod qilinganidan keyin 18 oy davomida hukumatga oylik ish haqining 20 foizini to’lashi talab qilingan.

Yuqori darajadagi hukumat amaldorlari sobiq mahbuslar singari himoyaga muhtoj ijtimoiy guruhlarga yordam berish uchun vaqti-vaqti bilan mamlakatning turli mintaqalariga tashrif buyurishdi. May oyida, Farg’ona shahrida, shahar hokimiyati uslubidagi yig’ilishda prezident maslahatchisi sobiq siyosiy mahbuslar va hozirgi diniy mahbuslarning oila a’zolari bilan uchrashib, ularning shikoyatlarini tinglash uchun uchrashdi. Ishtirokchilar bolalarni bolalar bog’chalariga joylashtirish, uy-joy bilan ta’minlash va tibbiy yordam olishdagi qiyinchiliklar haqida tashvish bildirdilar va mahbuslar shartli ozod qilinish shartlaridan xavotir bildirdilar.

Ba’zi sobiq siyosiy mahbuslarning ta’kidlashicha, qog’ozda ular hanuzgacha jinoyatchilar deb hisoblanadi, chunki ular ozod etilganidan keyin hukumat ularni to’la oqlamagan. Masalan, sobiq parlament a’zosi Samander Kukanov, 23 yillik qamoq jazosining bir qismini o’tab, 2016 yilda ozod qilingan. U o’zining jinoiy hukmini qayta ko’rib chiqish uchun may oyida Toshkent viloyat sudiga apellyatsiya shikoyat bilan murojaat qilgan. Sentyabr oyida sud uning apellyatsiya shikoyatini rasmiy ravishda rad etib, 2017 yilda Toshkent viloyati davlat arxivi uning ishidagi dalillarni «belgilangan tartibda» yo’q qilinganini da’vo qilib, uning «to’liq reabilitatsiya qilish» haqidagi arizasini ko’rib chiqolmaslik sababini bergan.

Oldingi uchta siyosiy mahbuslar, shu jumladan, 2017 yilda hukumat tomonidan 13 yillik qamoq jazosining 11 yilidan keyin ozod qilingan Azam Farmonov, yil davomida uch marta «Adolatni tiklash» nomli NNTni ro’yxatdan o’tkazishga muvaffaqiyatsiz urinib ko’rdi. NNT siyosiy mahbuslarni noqonuniy ravishda hibsga olish, shu jumladan ularning jazolarini kechirish, ozodlikdan mahrum etish yoki boshqa usullar bilan olib tashlashni talab qildi.

Amnistiya: Hukumat har yili amnistiya beradi va diniy ekstremizm uchun qamalgan shaxslarni ozod qiladi. Prezident Mirziyoyev diniy ekstremizm yoki boshqa sabablarga ko’ra hibsga olingan 776 mahbusning jazolarini ozod qildi yoki kamaytirdi. 

35 yoshli o’zbekistonlik turkiy tillar va tarixshunos olim Andrey Kubatinni Turkiyaga josuslikda ayblab, davlatga xiyonat qilganlikda ayblab, 2017 yilda 11 yillik qamoq jazosiga hukm qildi. 26 sentyabr kuni, Mirabod viloyat sudi uni oqladi.

Fuqarolik sud ishlarini yuritish va himoya vositalari

Fuqarolar fuqarolik sudlariga mansabdor shaxslar tomonidan tergovchilar, prokurorlar va sudyalardan tashqari, inson huquqlari buzilganligi to’g’risida da’vo qo’zg’atishlari mumkin. Fuqarolik jamiyati o’tmishda sudyalar tomonidan qabul qilingan pora ularning sud qarorlariga ta’sir qilganini ma’lum qildi.

Mulkni qaytarish

Toshkent va boshqa viloyatlardagi eski, sobiq Sovet davrida qurilgan ko’p qavatli binolarni va xususiy uylarni buzish bo’yicha shaharlarni yangilash bo’yicha hukumat kampaniyalari o’n minglab fuqarolarni o’z uylari va bizneslaridan haydab chiqargan, ko’pincha hech qanday zaruriyat bo’lmagan hollarda. Taxminlarga ko’ra, amaldorlar ko’plab fuqarolarga o’z mulklari uchun tegishli kompensatsiya bermagan. Ma’murlar minglab odamlarni antisanitariya holdagi vaqtincha boshpanalarga ko’chirishdi. Bir necha joylarda ommaviy norozilik namoishlari avgust oyida hukumatning ko’plab fuqarolarga moliyaviy zararni qoplash bo’yicha tezkor choralarini ko’rishiga olib keldi. Ma’murlar buzish uchun javobgar bo’lgan ba’zi mahalliy hukumat amaldorlarini jazoladilar, shu jumladan ushbu mahalliy amaldorlarni ishlaridan bo’shatish bilan. Huquqni muxofaza qilish idoralari ba’zi mansabdor shaxslarni buzishdagi ishtiroki uchun jinoiy tergovni boshladilar yoki davom ettirdilar.

g. Shaxsiy hayot, oila, uy yoki yozishmalarga asossiz yoki noqonuniy aralashuv

Konstitutsiya va qonun shaxsiy hayotga, oilaviy hayotga, yozishmalariga o’zboshimchalik bilan yoki noqonuniy aralashishni taqiqlasada, hokimiyat idoralari ushbu taqiqlarni hurmat qilmadilar. Qonunda prokurorlarning elektron kuzatuv olib borish uchun ruxsat olish to’g’risidagi arizalarini ma’qullash talab etiladi, ammo bunday ruxsatnomalarni sud tomonidan ko’rib chiqish uchun hech qanday qonun mavjud emas.

2 iyul kuni, hukumat shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish va qayta ishlash bilan bog’liq masalalarni hal qiluvchi yagona nizomni qabul qildi. Ilgari hukumatning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish va qayta ishlash tartiblari bo’yicha ko’plab qonunlar va qarorlar tartibga solingan, ammo bu muvofiqlik talablarini murakkablashtirgan. Ushbu qonun mamlakatning shaxsiy ma’lumotlarini tartibga solishni xalqaro standartlarga muvofiqlashtirishga birinchi urinish bo’ldi.

Faollarning ta’kidlashicha, militsiya diniy guruhlar a’zolari va ro’yxatdan o’tmagan jamoalar uylarida reyd o’tkazishni to’xtatgan.

Hukumat potentsial «ekstremistlar» haqida ma’lumot manba sifatida taxminan 12000 mahalla qo’mitasidan foydalanishda davom etdi. Qo’mitalar keksalarga, yolg’iz ota-onalarga yoki ko’p bolali oilalarga ijtimoiy yordam berishni o’z ichiga olgan holda turli xil ijtimoiy yordam vazifalarini amalga oshirdi; oiladagi zo’ravonlik holatlariga aralashish; va aholi o’rtasidagi nizolarni hal qilish, lekin ular mahalliy hamjamiyat a’zolari to’g’risidagi ma’lumotlarni hukumat va huquqni muhofaza qilish organlariga etkazish uchun bir vosita bo’lib xizmat qildi. Qishloq joylardagi mahallalar shaharlardagiga qaraganda ko’proq ta’sir ko’rsatgan.

2-bo’lim. Fuqaro erkinliklariga hurmat, shu jumladan:

a. So’z erkinligi, shu jumladan matbuot uchun

Konstitutsiya va qonunchilikda so’z erkinligi, shu jumladan matbuot erkinligi uchun ham huquq mavjud, lekin hukumat onlayn va oflayn OAV uchun ushbu huquqlarni chekladi.

So’z erkinligi: Hukumat odamlarning hukumatni tanqid qilish yoki umumiy ijtimoiy ahamiyatga ega masalalarni muhokama qilish imkoniyatiga nisbatan rasmiy va norasmiy cheklovlar qo’lladi. Qonun prezidentni tanqid qilishni cheklaydi va prezidentni omma oldida haqorat qilish jinoyat hisoblanadi va buning uchun besh yilgacha qamoq jazosi belgilanishi mumkin. Qonun diniy mojaro va etnik nizolarni qo’zg’atadigan yoki konstitutsion tuzumni ag’darib tashlash yoki ag’darishni targ’ib qiluvchi maqolalarni nashr qilishni ayniqsa taqiqlaydi.

Matbuot va ommaviy axborot vositalari, shu jumladan onlayn ommaviy axborot vositalari: Hukumat ba’zi nazoratlarni kamaytirgan bo’lsada, mustaqil ommaviy axborot vositalari erkin faoliyat ko’rsatmadi, chunki davlat ommaviy axborot vositalarini nazorat qiladi. Barcha xorijiy va mahalliy ommaviy axborot vositalari hokimiyat idoralarida ro’yxatdan o’tishi va ularning asoschisi, bosh muharriri va xodimlarining ismlarini ko’rsatishi shart. Bosma ommaviy axborot vositalari ham, hukumatga nashrlarning bosma nusxalarini taqdim etishi shart. Qonun barcha xorijiy va mahalliy ommaviy axborot vositalarini o’z xabarlarining to’g’riligi uchun javobgarlikka tortadi, xorijiy jurnalistlarning mamlakatda rasmiy akkreditatsiyasiz ishlashini taqiqlaydi va xorijiy ommaviy axborot vositalarini ichki ommaviy axborot vositalari qonunlariga bo’ysundiradi. Hukumat chet ellik jurnalistlar va ommaviy axborot vositalarining mamlakatda ishlash imkoniyatidan mahrum qilish uchun akkreditatsiya qoidalaridan foydalangan. Masalan, hukumat «Ozod Evropa / Ozodlik» radiosining akkreditatsiya to’g’risidagi iltimosini rad etishda davom etdi.

Shunga bo’lmasin, hukumat BBC O’zbek xizmatini akkreditatsiyadan o’tkazdi. Ikkita muxbir ham akkreditatsiya olishdi: ularning biri «The Economist» va boshqa nashrlar uchun,  boshqasi esa «Eurasianet» uchun yozadilar.

Qonun bloggerlarni o’zlari yozgan xabarlarning to’g’riligi borasida qonuniy javobgarlikka tortadi va shaxsning «sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi» deb hisoblanadigan xabarlarni taqiqlaydi. Qonun, shuningdek, jamoat tartibini buzish, konstitutsion tuzumga tajovuz qilish, pornografiya yoki davlat sirlarini ochish, «davlatga tahdid» va «qonun hujjatlariga muvofiq jinoiy va boshqa turdagi javobgarlikka tortiladigan boshqa faoliyatlarni» taqiqlaydi. Hukumat diniy ekstremizm, separatizm va fundamentalizmni, shuningdek, irqiy va diniy adovatni qo’zg’ashni taqiqladi.

Davlat nazoratidagi gazetalardagi maqolalar hukumatning nuqtai nazarini aks ettirdi. Hukumatning asosiy gazetalari tanlangan xalqaro maqolalarni chop etdi. Hukumat 30 foizdan ortiq xorijiy mulkka ega bo’lgan yuridik shaxslarga ommaviy axborot vositalarini tashkil etishni taqiqladi. Hukumat reklama, munajjimlar bashorati va ba’zi muhim mahalliy yangiliklar, shu jumladan hukumatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga oid tanqidiy maqolalarni o’z ichiga olgan cheklangan tirajli bir nechta xususiy gazetalarni nashr etishga ruxsat berdi. 

Hukumat nazoratidagi ba’zi bosma ommaviy axborot vositalarida mahalliy munitsipalitetlarni ochiq tanqid qilgan maqolalar chop etildi.

Hukumat tomonidan e’lon qilingan bir qancha mustaqil veb-saytlar hukumatning nuqtai nazari to’g’risida doimiy ravishda xabar berdilar. Ammo yil davomida matbuot va yangiliklar tashkilotlari sobiq prezident Karimov davrida olib borilgan siyosatni tanqid qilgan holda turli xil nuqtai nazar va yangiliklarni tarqatdi va nashr etdi. Hukumat 2017 yilda bo’lib o’tgan yangiliklar va voqealarni o’zbek, rus va ingliz tillarida yoritib turadigan O’zbekiston nomli 24 soatlik yangiliklar kanalini ochdi. Ushbu kanalda mamlakatga tashrif buyurdan yuqori darajadagi chet ellik mehmonlardan intervyu olindi.

Zo’ravonlik va ta’qib: Politsiya va xavfsizlik xizmatlari bosma va efir orqali uzatadigan jurnalistlarni hibsga olish, ta’qib qilish va qo’rqitish, shuningdek, ularning faoliyatiga byurokratik cheklovlar qo’ydi. BBC O’zbek va Ozodlik radiosi xabarlariga ko’ra, sentyabr oyida mahalliy hokimiyat Shahrixondagi bloger Nodirbek Hojimatov Facebookda Prezident Mirziyoyevni ikki mahalliy amaldorni korruptsiya bo’yicha tergov qilishga chaqirgan maqolasini e’lon qilganidan keyin hibsga olingan. Tuman sudi Xojimatovni ma’muriy kodeksning inson qadriga tajovuz qilish to’g’risidagi 41-moddasini buzganlikda aybladi. Xojimatovning otasi sud unga yoki uning o’g’liga sudda guvohlik berishga ruxsat bermaganligini, va u erda Xojimatov advokat tomonidan himoya qilinmaganligini aytdi. Garchi kodeksning ushbu qoidasini buzganlik uchun belgilangan jazo faqat jarimani o’z ichiga olsa ham sud Xojimatovni 10 kunlik qamoq jazosiga hukm qildi. Hibsga olinishidan oldin Hojimatov korruptsiya bilan shug’ullangan mansabdor shaxslar unga tahdid qilganini va mahalliy prokuror unga hukumat mulozimlarini tanqid qilgan bloglar boshqa nashr etmasligini aytdib bosim o’tkazgan.

Tsenzura yoki bashriyot tarkibini cheklash: Davlat ommaviy axborot vositalarida ishlaydigan jurnalistlar va katta muharrirlar ba’zi mansabdor shaxslarning majburiyatlariga nashrlarni tsenzura qilish kiritilganligini habar qildilar. Ko’p holatlarda, hukumat shaxslarni bosh muharrir sifatida tayinladi va ular ma’lum bir Kommersant.uz va Nuz.uz kabi Internet nashrlari hukumatni mo’tadil tanqid OAV uchun asosiy tsenzura sifatida xizmat qilishdi. qilishni davom ettirib, buzilishlar, ekologik muammolar, elektr energiyasining uzilishi, valyuta, savdo va «qora bozor» kabi mavzularda tanqidiy maqolalar chop etdi. Bundan tashqari, Adobiyat Gazetesi adabiy jurnali hanuzgacha boshqa joylarda nashr etish imkoniyati cheklangan «qora ro’yxat» ga kiritilgan mualliflarning hikoyalarini nashr etdi.

Yil davomida, hukumat 2018 yilda blokirovka qilingan xususiy Kun.uz veb-saytini blokirovkasini yo’q qildi. Nashriyot hukumatni tanqid qiladigan maqolalarni e’lon qildi, jumladan, viloyat va tuman hokimlarining noqonuniy binolarni buzishdagi ishtiroki haqida. Hukumat va xususiy gazetalarning tahrir tarkibi ko’pincha oz farq bo’ldi. Jurnalistlar cheklangan tergov materiallar ustida ish olib borishdi. Keng tarqalgan tabloid nashrlarida hukumatning siyosatini engil tanqid qilgan yoki hukumat qaltis deb bilgan, masalan, odam savdosi kabi ba’zi muammolarni muhokama qiladigan maqolalar chop etildi.

Bo’xton / Tuhmat to’g’risidagi qonunlar: Jinoyat va ma’muriy kodekslarda bo’xton va obro’ni haptga urish uchun katta miqdordagi jarimalar ko’zda tutilgan. Hukumat tuxmat, bo’hton va obro’ni haptga urish ayblovlar bilan prezidentni yoki hukumatni tanqid qilgan jurnalistlar, inson huquqlari faollari va boshqalarni jazolash uchun ishlatdi. Shunga qaramay, ba’zi bloggerlar va faollar ijtimoiy tarmoqlarda hukumatni hech qanday javobgarsizlik bilan ochiq tanqid qildilar.

Internet erkinligi

Umuman olganda, hukumat Internetga, shu jumladan ijtimoiy media saytlariga kirishga ruxsat berdi. Hukumat iltimosiga ko’ra Internet provayderlari vaqti-vaqti bilan Ozodlik.org kabi hukumatni gumonli deb hisoblagan veb-saytlarga yoki ba’zi veb-betlariga kirishni to’sib qo’ydilar. Hukumat yanvar oyida Facebookga kirishni to’sib qo’ydi yoki sekinlashtirdi, lekin fevral oyiga kelib  kirishni tikladi. Prezident Mirziyoyev va YeXHTning OAV erkinligi bo’yicha vakili Xarlem Desir o’rtasidagi uchrashuvdan so’ng, hukumat chet el ommaviy axborot vositalari va huquqni himoya qilish guruhlarining saytlarining blokirovkasini olib tashladi. Bunga Bi-bi-si, «Amerika Ovozi», «Nemis to’lqini», «Farg’ona» axborot agentligi, Xalqaro Amnistiya, Inson huquqlarini tekshirish va «Reporter-Sans Frontieres» tomonidan boshqariladigan veb-saytlar kiradi.

Ommaviy axborot vositalari qonunida veb-saytlarni ommaviy axborot vositalari sifatida belgilab, ularga hokimiyatda ro’yxatdan o’tishni va ularning asoschisi, bosh muharriri va xodimlarining ismlarini ko’rsatishni talab qiladi.

Bir nechta faol onlayn-forumlar ro’yxatdan o’tgan foydalanuvchilarga turli xil ijtimoiy muammolar bo’yicha sharh qoldirishga va munozaralarni o’qishga imkon berdi. Ushbu forumlarda ro’yxatdan o’tgan foydalanuvchi bo’lish uchun, shaxslar shaxsni aniqlaydigan ma’lumotlarni berishi shart. Hukumat bu ma’lumotni to’plashga harakat qilgani noma’lum, garchi qonun qoidalari Internet kafe egalaridan mijozlarning brauzer tarixini ro’yxatdan o’tkazishni talab qiladi.

Qarorda «.uz» domeniga ega bo’lmoqchi bo’lgan barcha veb-saytlarni hukumatning Matbuot va axborot agentligida ro’yxatdan o’tishi talab qilinadi. Umuman olganda, qaror faqat davlatga tegishli yoki davlat nazoratidagi veb-saytlarga taalluqlidir. Muxolifat veb-saytlari va xalqaro nodavlat notijorat tashkilotlari yoki OAV tomonidan boshqariladigan domen nomlari mamlakatdan tashqarida ro’yxatdan o’tkazilgan.

Hukumat «taqiqlangan ma’lumotlar» bo’lgan veb-saytlarga kirishni cheklash tartibini amalga oshirdi. Ushbu qoidalarga asoslanib, mamlakatning konstitutsion tuzumi va hududiy yaxlitligini zo’ravonlik bilan ag’darishga chaqiruvchi veb-sayt yoki blog bloklanishi mumkin; urush, zo’ravonlik va terrorizm, diniy ekstremizm, separatizm va fundamentalizm g’oyalarini tarqatish; davlat siri bo’lgan yoki qonun tomonidan himoyalangan ma’lumotni oshkor qilish; yoki milliy, etnik yoki diniy adovatni keltirib chiqaradigan yoki pornografiyani o’z ichiga olgan yoki giyohvand moddalarni iste’mol qilishni targ’ib qiladigan ma’lumotlarni tarqatish. Adliya vazirligining ma’lumotlariga ko’ra, hukumat veb-saytlar yoki bloglarni sud qarorisiz blokirovka qilish vakolatiga ega.

Akademik erkinlik va madaniy tadbirlar

Hukumat akademik erkinlik va madaniy tadbirlarni cheklashni davom ettirdi. Sentyabr oyida, Milliy kutubxona 2009 yilda vafot etgan taniqli xalq shoiri Rauf Parfini xotirlash tadbirini yana bekor qildi. Tashkilotchilar tadbirni Oybek muzeyiga o’tkazishga harakat qilishdi, ammo muzey mutasaddilari ham tashkilotchilar talabini rad etishdi. Ma’murlar ba’zida universitet ma’ruzalarini tinglash uchun kafedra mudirining roziligini talab qilishdi. Umuman universitet professorlari odatda o’zlarini tsenzura qiladilar.

Prezidentning yaqinda qabul qilingan ko’rsatmalar oliy o’quv yurtlari chet el muassasalari bilan hamkorlik qilish imkoniyatlarini qidirishlarini talab qiladi va bunday hamkorlik hukumatning ta’lim sohasidagi ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’ldi.

b. Tinch yig’ilish va uyushma erkinliklari

Ba’zan hukumat tinch yig’ilishlar va uyushmalar erkinligini cheklab qo’ydi.

Tinch yig’ilishlar erkinligi

Konstitutsiya va qonun yig’ilishlar erkinligini ta’minlaydi. Hukumat ushbu huquqni cheklab qo’ygan bo’lsa ham, ba’zan odamlarga bu erkinlikdan jazoga tortilmasdan foydalanishga ruxsat berdi. Ommaviy axborot vositalarining xabar berishicha, iyul oyida mamlakatning turli shaharlarida minglab aholi xususiy uylar va bizneslarni noqonuniy buzib tashlashga qarshi norozilik namoyishlarini o’tkazishgan (qarang: 1.e, Mulkni tiklash). Namoyishlar hukumatni namoyishchilarning ba’zi talablarini qondirishga undadi. Shuga qaramay, iyul oyida, Nukus shahridagi mahalliy militsiya hodimlari kichik namoyishchilar guruhini hibsga olgan va kaltaklagan.

Ma’murlar miting, yig’ilish va namoyishlarni to’xtatish yoki taqiqlash huquqiga ega. Garchi qonun namoyishchilardan namoyish qilish uchun ruxsat olishni talab qilsa-da, aksariyat namoyishchilar ruxsat olish uchun ariza bermasdan namoyish qilganlar. Ba’zi holatlarda, ma’murlar yig’ilishlar, mitinglar va namoyishlar tashkil etish tartibini buzganliklari yoki joy, boshqa vositalar yoki materiallarni taqdim etish orqali ruxsat etilmagan tadbirlarga yordam berganliklari uchun fuqarolarni katta miqdordagi jarimalar, tahdidlar, ruxsatsiq hibsga olish holatlarini yuzaga keltirdilar. 100 dan oshiq ishtirokchilar qatnashishi kutilgan «ommaviy tadbirlar» tashkilotchilari bunday tadbirni reklama qilishdan oldin yoki o’tkazishdan oldin xavfsizlikni ta’minlash to’g’risida Ichki ishlar vazirligi bilan shartnoma tuzishlari shart. Amaldorlar ushbu tartibni, shu jumladan xususiy korporativ funktsiyalarda ham qo’lladilar.

Uyushma erkinligi

Qonun uyushma erkinligini ta’minlasada, hukumat ushbu huquqni cheklashni davom ettirdi. Davlat organlari NNT faoliyatlari, xalqaro miqyosda moliyalashtirilgan NNTlar va tartibga solinmagan islomiy va ozchiliklarning diniy guruhlarini nazorat qilishga intildi. Mustaqil fuqarolik ko’rsatuvchi jamiyat, xususan inson huquqlari himoyachilari uchun faoliyat muhiti cheklangan bo’lib qoldi, lekin bir qancha faollar hukumat amaldorlari bilan hamkorlik yaxshilanganini haqida xabar qilishdi. Bir qancha mustaqil NNTlar ilgari sud qarorlari yoki mansabdor shaxslarning boshqa e’tirozlari sababli mahalliy ro’yxatdan o’tish uchun to’siqlarga duch keldilar.

NNTlarning ro’yxatga olinishini nazorat qiladigan Adliya vazirligi NHTlardan katta yig’ilishlar o’tkazish uchun, shu jumladan chet elliklar bilan, vazirlikdan ruxsat olishni; materiallar tarqatilishi kerak bo’lgan har qanday voqea to’g’risida vazirlik rasmiylashtiruviga murojaat qilish; ko’rib chiqilayotgan voqealarning mazmuni va ko’lami to’g’risida yozma ravishda vazirlikni xabardor qilish kerak.

Hukumat davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati uchun huquqiy asosga ega. Qonunga muvofiq fuqarolar, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, notijorat tashkilotlar va ommaviy axborot vositalar davlat organlari va mansabdor shaxslarning faoliyati ustidan nazorat qilish huquqiga egadirlar.

Tuzilishi mumkin bo’lgan guruhlarning turlari bo’yicha qonuniy cheklovlar mavjud. Qonunda amaldagi byudjeti va mablag’lari bo’lgan tashkilotlar hukumat tomonidan rasmiy ro’yxatdan o’tkazilishi talab qilinadi. Qonun Adliya vazirligidan ro’yxatdan o’tishni kutayotgan yangi tashkilotlar uchun olti oylik imtiyozli davrga ruxsat beradi, va shu vaqt ichida hukumat ularni «tashabbus guruhlari» deb tasniflaydi. Bir necha NNTlar olti oydan ko’proq vaqt davomida tashabbus guruhlari sifatida faoliyat ko’rsatishda davom etdi.

2018 yilda hukumat NNT faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi bir qator qarorlar chiqardi. Nodavlat tashkilotlar endi tadbirlar o’tkazish uchun Adliya vazirligidan ruxsat olishlari shart emas, lekin ular vazirlikga o’tkaziladigan dasturlar rejalari to’g’risida xabardor qilishlari kerak. Rejalashtirilgan tadbirlar haqida vazirlikni xabardor qilishning minimal muddati xorijiy fuqarolar ishtirokisiz tadbir boshlanishidan 10 kun oldin va xorijiy fuqarolar ishtirokida tadbir boshlanishidan 20 kun oldin. Vazirlik faqat NNTlarga ushbu tadbirni o’tkazishni rad etgan taqdirdagina yozma ravishda xabar beradi. Qonun shuningdek, NNTllardan hukumatga har yili hisobot berishlarini talab qiladi. 2018 yilda Adliya vazirligi Nodavlat notijorat tashkilotlarini monitoring va o’quv faoliyati to’g’risidagi nizomni qabul qildi. Bu nizomda NNTlarning faoliyatini monitoring qilish va o’rganish bo’yicha alohida tartib o’rnatildi.

Qonun Adliya vazirligiga NNTlarni tekshirish va audit qilish huquqini bersda, fuqarolik jamiyati tashkilotlari tekshirilgani yoki audit ostida bo’lgani haqida xabar bermadilar. Ma’muriy javobgarlik kodeksida NNT faoliyatini tartibga soluvchi tartib-qoidalarni buzganlik, shuningdek «boshqalarni» noqonuniy NNTlarga «jalb qilganlik» uchun katta jarimalar belgilangan. Qonundagi ushbu atama hukumat tomonidan to’xtatilgan yoki yopilgan NNTlar yoki faqat rasmiy ro’yxatdan o’tmagan NNTlarga taalluqli emasligi aniqlanmagan. Ma’muriy kodeksda xalqaro NNTlarga siyosiy faoliyat, ustavlariga zid bo’lgan faoliyat yoki hukumat oldindan tasdiqlamagan faoliyat bilan shug’ullanganlik uchun jarimalar solinadi.

Ro’yxatdan o’tgan NNTlarga mahalliy va xorijiy donorlardan grant olishlari mumkin. Qabul qiluvchi tashkilotlar Adliya vazirligiga o’z grantlari to’g’risida xabar berishlari va NNT mablag’larni qanday taqsimlashi to’g’risida batafsil ma’lumotni vazirlikka taqdim etishlari shart. Agar vazirlik tasdiqlasa, boshqa hukumat roziligi talab qilinmaydi. Vazirlik nodavlat tashkilotlaridan yillik moliyaviy hisobotlarni talab qiladi.

Parlamentning nodavlat, notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo’llab-quvvatlash jamoat fondi asosan ijtimoiy-iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish uchun grant tanlovlarini o’tkazishda davom etdi. Ba’zi bir fuqarolik jamiyat tashkilotlari ushbu fondni asosan hukumat tomonidan tashkil etilgan NNTlarni qo’llab-quvvatlaganliklari uchun tanqid qildilar. Qonunda hukumat «ekstremistik» deb hisoblagan tashkilotlarga a’zo bo’lish jinoyat deb tan olingan.

d. Diniy erkinlik

Davlat Departamentining Xalqaro diniy erkinlik to’g’risidagi hisobotiga qarang: https://www.state.gov/religiousfreedomreport.

e. Harakat erkinligi

Konstitutsiya va qonunlar ichki harakat erkinligi, chet elga sayohat, emigratsiya va vatanga qaytish erkinligini ta’minladi va hukumat umuman olganda ushbu huquqlarni hurmat qiladi.

Mamlakat ichida harakat qilish: Hukumat fuqarolardan mamlakat ichida sayohat qilish yoki mamlakatni tashqarisiga chiqishdan oldin ichki pasportlarida doimiy yashash muhriga ega bo’lgan muhrni talab qildi. Hukumat ba’zan viza olish jarayonida ichki va xorijiy safarlarni va emigratsiya jarayonini kechiktirdi. 

Mamlakatning boshqa joylaridan Toshkent shahriga yoki Toshkent viloyatiga ko’chib o’tish uchun shaxslar mahalliy hokimiyat idoralaridan ruxsati olishlari talab qilingan, ammo Toshkentda ishlash uchun ruxsat boshqa talab qilinmaydi. 

Qonunda Toshkent shahri yoki Toshkent viloyatida ro’yxatdan o’tish, shahardagi xizmatlardan foydalanish, qonuniy ishlash, bolalarini maktabga yuborish yoki muntazam tibbiy yordam olish huquqiga ega bo’lishni talab qiladi.

Hukumat mehmonxonalardan chet ellik mehmonlarni har kuni hukumat ro’yxatdan o’tkazishni talab qiladi. Hukumat xususiy uylarda turgan chet elliklardan kelgan kundan boshlab uch kun ichida manzillarini ro’yxatdan o’tkazishni talab qiladi. Yaqinda davlat organlari ushbu ro’yxatdan o’tish tartibini soddalashtirdi, va bu chet elliklarga onlayn portal orqali ro’yxatdan o’tishga imkon beradi.

Xorijiy sayohatlar: Hukumat oldingi Sovet fuqarolarining chet elga chiqishlari uchun zarur bo’lgan chiqish vizasini rasmiy ravishda bekor qildi. Fuqarolar chet elga chiqish uchun Ichki ishlar vazirligi tomonidan berilgan alohida pasport olishlari kerak. Ushbu pasport kattalar uchun 10 yil va voyaga etmaganlar uchun 5 yillga beriladi, va bu ilgari beriladigan pasportlardan barcha yoshdagilar uchun ikki yillik chiqish vizasining amal qilish muddati bilan farq qiladi. Umuman olganda, hukumat MDH hududidan tashqariga chiqish yoki hijrat qilish uchun pasportlar berdi. Davlat organlari ba’zida sobiq siyosiy mahbuslarning chet el safarlariga aralashdi. Sobiq siyosiy mahbus Bobomurod Abdullaevning aytishicha, unga safar pasportini olish uchun deyarli ikki oy ketgan, ammo qonun uni 10 ish kuni ichida berilishini talab qiladi.

Poytaxtda istiqomat qiluvchi qizlar va ayollar chet elga chiqish uchun ruxsat olish uchun migratsiya va fuqarolikni rasmiylashtirish idoralari bilan suhbatdan o’tishi shart emas. Bundan tashqari, qizlar va ayollar endi chet elga chiqish uchun turmush o’rtog’ining ruxsatiga yoki vakolatli shaxsning ruxsatiga, mahalla guvohnomasiga yoki boshqa imtihonlarga muhtoj emaslar.

f. Ichkaridan ko’chirilgan shaxslar

May oyida, hukumat Suriya Demokratik Kuchlari tomonidan ushlab turilgan 156 nafar O’zbekiston fuqarolarini, birinchi navbatda ayollar va bolalarni Suriyadan qaytarib olib keldi. Tashqi ishlar vazirligi press-bayonotnomasida, ushbu fuqarolarning «Yaqin Sharqdagi qurolli mojarolar hududiga» borishga adashganliklari haqida tafsilotlar berdi. Hukumat vataniga qaytgan fuqarolarga har tomonlama reabilitatsiya, reintegratsiya, tibbiy va psixologik yordam, shuningdek, ta’lim va boshqa ijtimoiy dasturlarga qo’shilish imkoniyatini berishga vaada betri. Hukumat, shuningdek, turar joy va ish bilan ta’minlashga va’da berdi. Bundan tashqari, bayonotda bir qator xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar, shu jumladan XQXQ va UNICEF «katta yordam» ko’rsatgani ta’kidlandi. UNICEF qaytib kelgan barcha ayollar va bolalar bilan uchrashish imkoniga ega bo’lganini va hukumat ularning biron birini muassasaga joylashtirmaganligini yoki jinoiy javobgarlikka tortmaganini ma’lum qildi.

g. Qochqinlarni himoya qilish

Zo’rlab qaytarib olib kelish: Hukumat qochqinlarning irqi, dini, millati, ma’lum bir ijtimoiy guruhga a’zo bo’lishi yoki siyosiy qarashlari sababli hayoti yoki erkinligiga tahdid qilinadigan mamlakatlarga chiqarib yuborilishidan yoki qaytarilishidan himoya qildi.

Boshpana olish: Qonunda boshpana olish yoki qochqin maqomi berilishi ko’zda tutilgan va hukumat qochqinlarni himoya qilish tizimini yaratgan.

2018 yilda, 14 kishi (10 ta ish) BMT Qochqinlar bo’yicha Oliy Komissariyat Boshqarmasi (BMTTD) vakolatida qolgan. Qochoqlar ishi bo’yicha Oliy Komissariyat BMT Taraqqiyot Dasturining (BMTTD) Toshkentdagi vakolatxonasi bilan kelishgan holda, BMTTD shartnomasi bo’yicha va BMT doimiy koordinatori nazorati ostida o’z faoliyatini amalga oshiradi: Hozirda qochqinlikda bo’lganlarga mandat guvohnomalarini berish, ularning huquqlari bo’yicha vaziyatni kuzatish va zarurat tug’ilganda ularga maslahat va aralashuvlarni amalga oshirish va ba’zi bir qochqinlarga, ularning holatlaridan kelib chiqqan holda moliyaviy yordam ko’rsatish.

Bundan tashqari, UNHCR yoki BMTTD xodimlari boshpana izlovchilar kelganda ular maslahat berishlari mumkin.

h Fuqaroligi bo’lmagan shaxslar

Ba’zi Tojikistonlik qochqinlar rasman fuqaroligi yo’q yoki rasman fuqaroligi yo’qolish xavfi ostida edilar, chunki ularning ko’pchiligida Tojik yoki O’zbek pasporti emas, balki Sovet pasporti bo’lgan. Ikki fuqaroligi bo’lmagan ota-onadan tug’ilgan bolalar, agar ota-onaning yashash uchun ruxsatnomasi bo’lsa, O’zbekiston fuqaroligini olishlari mumkin bo’lgan.

Kun.uz 28 sentyabr kuni 33 million aholiga ega bo’lgan mamlakatda 95 858 fuqaroligi bo’lmagan shaxslar borlignini (14365 chet el fuqarolari bilan birga) statistikaga tayangan holda maqola e’lon qildi. Shuningdek, unda aytilishicha 2017 yildan beri hukumat 8,249 fuqaroligi bo’lmagan shaxslarga fuqarolik berilgan. Ichki ishlar vazirligidan olingan alohida ma’lumotlarga ko’ra, yil davomida 2072 kishi fuqaroliklarini olgan. 1991 yildan 2017 yilgacha faqatgina 482 kishi olgan edi.

3-bo’lim. Siyosiy jarayonda qatnashish erkinligi

Konstitutsiya va qonunchilik fuqarolarga yashirin ovoz berish orqali universal va teng saylov huquqiga asoslangan holda erkin va adolatli saylovlarda o’z hukumatini tanlash huquqini beradi. Hukumat erkin va adolatli saylovlar o’tkazmadi, so’z erkinligini chekladi va siyosiy muxolifatni bostirdi.

Saylovlar va siyosiy qatnashuv

Yaqingi saylovlar: Sobiq prezident Karimov 2016 yil sentyabr oyida vafot etdi va 2016 yilda maxsus prezident saylovlari bo’lib o’tdi. Muvaqqat prezident va bosh vazir Shavkat Mirziyoyev 88 foiz ovoz bilan saylovda g’alaba qozondi. Saylovda to’rt nomzod, shu jumladan Mirziyoyev prezidentlik uchun kurashdi. 2016 yilgi maxsus prezidentlik saylovlarida, hukumat birinchi marta EXHT / DIIHBni qisqa va uzoq muddatli kuzatuvchilarni to’liq qamrovli kuzatuv missiyasini o’tkazishga taklif qildi. EXHT / DIIHB ma’lumotlariga ko’ra, 2016 yilgi prezident saylovlari saylov tizimidagi muntazam kamchiliklar hanuzgacha saqlanib qolganligini va davlat ishtirokchilarining ustun mavqei va asosiy erkinliklarning cheklanishi siyosiy plyuralizmga putur etkazishda davom etishini ko’rsatdi. Saylovchilarda haqiqiy siyosiy alternativalari bo’lmadi. Faqat ro’yxatdan o’tgan siyosiy partiyalargina o’z nomzodlarni ko’rsatishi mumkin bo’ldi. Hukumat mavjud ro’yxatdan o’tgan siyosiy partiyaga aloqador bo’lmagan nomzodlarning nomzodlarini olmaslik uchun yangi siyosiy partiyalarni ro’yxatga olishni rad etdi. Nomzodlar o’zaro bahslarda ishtirok etmadilar.

Shunday sharoitlar chinakam raqobat bo’lmasligiga olib keldi. Yuqori darajada cheklangan va boshqarilgan ommaviy axborot vositalari muhiti tufayli, saylovchilar davlat tomonidan belgilangan fikrdan tashqari boshqa nuqtai nazarlarga ega bo’lolmadilar. EXHT / DIIHB hisobotida saylov kunidagi jiddiy qonunbuzarliklar, shu jumladan saylov qutilarining to’ldirilganligi va boshqa odamlar tomonidan ovoz berish holatlari aytilgan.

Eng so’nggi parlament saylovlari 22 dekabrda bo’lib o’tdi. EXHT kuzatuvchilar missiyasining dastlabki xulosalariga ko’ra, saylovlar takomillashtirilgan qonunchilik asosida va mustaqil ovozlarga nisbatan bag’rikenglik sharoitida bo’lib o’tdi, lekin ular hali ham chinakam raqobat va saylov kuni tartibiga to’la hurmat ko’rsatilmagan. EXHT avvalgi 2014 yilda bo’lib o’tgan parlament saylovlarini xalqaro standartlarga mos bo’lmagan deb hisobladi. Ularning kuzatuvlari davomida, EXHT kuzatuvchilari 2014 yilda potentsial saylovchilarni ro’yxatga olish cheklovlari, nomzodlarning byulletenga ro’yxatdan o’tish imkoniyati cheklanganligi, nomzodlarning ommaviy axborot vositalariga kirish imkoni yo’qligi, saylov qutilarining to’ldirilishi, byulletenlarning maxfiyligi va qo’rqitish holatlari aniqlandi.

Prezident Mirziyoyev 25 iyun kuni yangilangan Saylov kodeksi to’g’risidagi qonunga imzo chekdi. Unda barcha saylov qonunchiligi saylov oldi ishlari va saylovlarni, shu jumladan mahalliy kengashlar faoliyatini tartibga soluvchi yagona hujjatda birlashtirilgan. Saylovga oid qonunlarni birlashtirishga qo’shimcha, qonun «bitta saylovchi-bitta ovoz» tamoyilini engillashtirish uchun saylovchilarning yagona elektron ro’yxatini yaratdi. Shuningdek, u qonunbuzarliklar yoki uncha og’ir bo’lmagan jinoyatlar uchun qamalgan mahbuslarga ovoz berish huquqini cheklashni bekor qildi.

Siyosiy partiyalar va siyosiy ishtirok: Qonun mustaqil siyosiy partiyalarga ruxsat beradi. Adliya vazirligi partiyalarni nazorat qilish bo’yicha keng vakolatlarga ega va davlat siyosatga qarshi bo’lganlariga moliyaviy va huquqiy yordamni to’xtatib qo’yishi mumkin. Beshta ro’yxatga olingan siyosiy partiyalar mavjud. Hukumat 2008 yilda tashkil etilgan ilgari Ekologik harakat deb nomlangan Ekologik partiyaga yangi siyosiy partiya sifatida ro’yxatdan o’tishga ruxsat berdi. Qonun chinakam mustaqil siyosiy partiyalarni tashkil etish, nomzodlarni ko’rsatish va kampaniyalar o’tkazishni qiyinlashtiradi. Qonun Adliya vazirligiga sud qarorisiz partiyalarni olti oygacha to’xtatib qo’yishga ruxsat beradi. Shuningdek, hukumat mavjud partiyalarning moliyalashtirilishi va ommaviy axborot vositalarida yoritilishini nazorat qilish bilan boshqardi.

Qonunda sudyalar, prokurorlar, davlat xavfsizlik xizmati xodimlari, qurolli kuchlar a’zolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning siyosiy partiyalarga kirishlari taqiqlanadi. 

Qonunda din yoki etnik kelib chiqadigan partiyalar; mamlakat suvereniteti, yaxlitligi yoki xavfsizligiga, va shuningdek fuqarolarining konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiqadigan; urush yoki ijtimoiy, milliy yoki diniy adovatni targ’ib qiladigan; yoki hukumatni ag’darishga intililadigan partiyalarni taqiqlaydi. Shuningdek, qonun Hizb ut-Tahrir islomiy siyosiy tashkiloti nafratni targ’ib qiladi va terrorizmni qoralaydi deb taqiqlaydi.

2005 yil Andijondagi zo’ravonlikdan so’ng hukumat bir qancha siyosiy partiyalarni taqiqladi yoki ro’yxatdan o’tkazishni rad etdi. Sobiq partiya rahbarlari quvg’inda qolishdi va ularning partiyalari kuchli ichki bazaga ega bo’lmasdan qiyinchiliklarga uchradilar.

Ayollar va ozchilikni tashkil qiluvchilarning ishtiroki: Hech bir qonun ayollarning va ozchiliklar jamoalari a’zolarining siyosiy jarayonlardagi ishtirokini cheklamaydi va ular ham qatnashdilar. Milliy ozchiliklar Konstitutsiya bo’yicha to’liq siyosiy huquqlarga ega va siyosiy partiyalar ozchiliklarning tillarida tashviqot materiallarini tayyorladilar. Markaziy saylov komissiyasining nizomi nogironlarning saylovda mustaqil ravishda ishtirok etishlarini ta’minlaydi. Bundan tashqari, Markaziy saylov komissiyasi ba’zi byulletenlarni ko’rlar shriftida nashrdan chiqarishi mumkin.

4-bo’lim. Korruptsiya va hukumatda oshkoralikning yo’qligi

Qonunchilikda amaldorlarga korruptsiya uchun jinoiy jazo ko’zda tutilgan, ammo hukumat qonunni samarali amalga oshirmadi va amaldorlar ko’pincha korruptsiya bilan shug’ullanib, jazosiz qoldi.

Korruptsiya: Prezident Mirziyoyev va sudlar mansabdor shaxslarni korruptsiya uchun javobgarlikka tortish choralarini ko’rdilar. Oliy sud 26 iyun kuni sobiq bosh prokuror Rashidjon Qodirovni poraxo’rlik, tovlamachilik, moliyaviy firibgarlik, soliq to’lashdan bo’yin tovlash, adolatga to’sqinlik qilish va pul yuvishda ayblab 10 yil qamoq jazosiga hukm qildi. Prezident Mirziyoyev 21 iyun kuni Qodirovning vorisi Otabek Murodovni ishdan bo’shatdi va keyinchalik vakillar Murodovni hibsga oldi va pora olganlikda tergov qilishni boshladi.

Moliyaviy oshkorlik: Davlat amaldorlari qonun bo’yicha ishdan tashqi mehnatdan olingan daromadlarni oshkor etishni talab qiladilar, ammo bunday oshkorlik ommada mavjud bo’lmadi. Ko’pgina amaldorlar tashqi mehnatdan daromad olayotgan bo’lsalar ham, mansabdor shaxsning oshkor etilishi so’ralgani yoki qonunga rioya qilmagani uchun jazo choralari qo’llanilgani haqida xabarlar bo’lmagan.

5-bo’lim. Hukumatning taxmin qilingan inson huquqlari buzilishini xalqaro va nohukumat tashkilotlari tomonidan tergov qilinishiga munosabati

Mamlakatda bir nechta inson huquqlarini himoya qilish guruhlari ish olib bordi, lekin hukumat ko’pincha ularning inson huquqlari bilan bog’liq ishlari bo’yicha o’z xulosalarini olib borish, tergov qilish va nashr etishlariga to’sqinlik qildi. Hukumat amaldorlari ularining fikrlariga ancha qo’shilishdi, lekin ular ba’zida hukumat inson huquqlari va fuqarolik jamiyati faollariga qarshi tazyiq o’tkazdilar va qo’rqitdilar. Hukumatning fuqarolik jamiyati to’g’risidagi qarorlari va ma’muriy buyruqlari uning o’sishini rag’batlantirishga harakat qildi va Adliya vazirligi inspektorlarining harakatlari borasida ayrim protsessual qoidalar va ba’zi yangi cheklovlarni taklif qildi (2.b. bo’limiga qarang).

Ikki inson huquqlari NNTlari, «Ezgulik» va O’zbekiston Mustaqil inson huquqlari tashkiloti hukumat tomonidan ro’yxatga olingan. «Ezgulik» vakillari yil davomida hukumat amaldorlari bilan hamkorlik sezilarli yaxshilanganini ma’lum qildilar. Hukumat boshqa barcha mahalliy guruhlar tomonidan topshirilgan ro’yxatdan o’tish talablarini rad etishda davom etdi.

Xalqaro NNTlar, shu jumladan inson huquqlari bo’yicha ish olib boruvchi nodavlat tashkilotlar qonuniy ravishda ro’yxatdan o’tishda qiyinchiliklarga uchradilar. Hukumat ro’yxatdan o’tmagan xalqaro tashkilotlarga mahalliy bank hisob raqam ochishga yoki undan foydalanishga ruxsat bermaydi, xalqaro NNT ishchilarining mamlakatda qonuniy yashashi va ishlashi uchun vizalarini amal qilish muddatini cheklaydi va Oliy Sudning oldingi ba’zi tashkilotlarni taqiqlash va shu tariqa ularni qayta ro’yxatdan o’tkazishga ruxsat berish to’g’risidagi qarorlarini bekor qilishga yo’l qo’ymadi.

Iyun oyida, Human Rights Watch vakilini Toshkentdagi mehmonxonaning foyesida, videobloger va yana to’rt kishi  o’rab olib uning ketishga to’sqinlik qilishdi, og’zaki tazyiq o’tkazib uni jismoniy ravishda qo’rqitishdi. Uning NNTdagi faoliyati to’g’risida 20 daqiqa davomida tanqid qilganlaridan so’ng,  ular «O’zbekistondan do’zaxga ket» deb aytishdi.

Umuman olganda, inson huquqlari faollari va siyosiy muxolifat vakillari xavfsizlik idoralari ularning telefon suhbatlari va faoliyatlarini tinimsiz kuzatgan deb taxmin qildilar. Bir guruh politsiya paxta yig’im-terimi ustidan monitoring olib borganini, shu bilan birga faolning telefonini va xonadonini kechayu-kunduz kuzatib turganligini xabar qildi, ammo Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) paxta yig’im-terimini kuzatuvchilar hech qanday tazyiq o’tkazmaganini xabar qildi. Xavfsizlik xizmati xodimlari, shu jumladan terrorizmga qarshi kurash bo’yicha tergovchi, oila a’zolariga tegishli masalalarni muhokama qilish uchun bir faolning uyiga kelishdi. Boshqa faollarning xabar berishlaricha,ularning inson huquqlari xalqaro hamkasblari bilan uchrashuvlarini yozib olish uchun hukumat  vakillari eshitish moslamalarini o’rnatganlar.

Hukumat amaldorlari mahalliy inson huquqlari himoyachilari bilan norasmiy ravishda suhbatlashdi. Ularning ba’zilari inson huquqlari buzilishi holatlarini ommaga oshkor qilmaslik sharti orqali hokimiyat bilan bevosita aloqada bo’lib hal qilishdi. 

Birlashgan Millatlar Tashkiloti yoki boshqa xalqaro organlar: Hukumat BMT vakillari, shuningdek, Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO) va inson huquqlarini kuzatuvchi boshqa xalqaro tashkilotlar tashrif buyurishlariga ba’zan ruxsat berib hamkorlik qildi. Hukumat Birlashgan Millatlar Tashkilotining Giyohvand moddalar va jinoyatchilik bo’yicha boshqarmasining (UNODC) mintaqaviy idorasini qabul qiladi va UNODC bilan «yo’l xaritasi» ni imzoladi, bunga jinoiy odil sudlovni isloh qilish loyihalari ham kiradi.

Davlatning inson huquqlari bo’yicha idoralari: Inson huquqlari bo’yicha Ombudsman idorasining asosiy maqsadi insonning fundamental huquqlariga rioya etilish va xabardorlikni oshirish, xalqaro inson huquqlari normalariga muvofiqlashtirish uchun qonunchilikni shakllantirishga yordam berish va suiste’mollik holatlarini hal qilish. Ombudsman idorasi ularga murojaat qilgan fuqarolar o’rtasidagi nizolarda vositachilik qildi va davlat idoralarining qarorlarini o’zgartirish yoki quvvatlash bo’yicha tavsiyalar berdi, ammo uning tavsiyalari majburiy emas. Ombudsman idorasiga qamoqxonalarni rejadan tashqari tekshiruvdan o’tkazishga ruxsat berilgan va hukumat tomonidan biznesni suiste’mol qilish holatlarini tekshirish uchun alohida bo’lim tashkil etilgan.

Inson huquqlari bo’yicha milliy markaz – bu davlat idorasi bo’lib, jamoatchilik va mansabdor shaxslarni inson huquqlari va demokratiya tamoyillariga o’rgatish va hukumatning inson huquqlari to’g’risida ma’lumot berish borasidagi xalqaro majburiyatlarini bajarishini ta’minlash uchun javobgardir.

6-bo’lim. Kamsitish, ijtimoiy huquqbuzarliklar va odam savdosi

Ayollar

Zo’rlash va oilaviy zo’ravonlik: Sentyabr oyida, Prezident Mirziyoyev oiladagi zo’ravonlik to’g’risidagi qonunga imzo chekdi. Unda ayollarga nisbatan jinsiy, jismoniy, iqtisodiy va psixologik zo’ravonlik huquqiy ta’rifi berilgan, shuningdek, tazyiq va zo’ravonlik qurbonlarining huquqlari belgilangan. Shuningdek, davlat idoralari, jumladan Vazirlar Mahkamasi, Ichki ishlar vazirligi va Bandlik va mehnat munosabatlari vazirliklari, mahalliy davlat organlari, mahalla qo’mitalari tarmog’i va ayollarni oilaviy zo’ravonliklardan himoya qilish sohasida ishlaydigan nodavlat tashkilotlar kabi idoralararo aloqalar o’rnatildi. Yil oxirida, hukumatning qonunni amalga oshirishi to’g’risida ma’lumot mavjud bo’lmadi. Madaniy me’yorlar ayollarga va ularning oilalariga zo’rlash haqida ochiq gapirishdan qaytardi va matbuot bu haqda kamdan-kam xabar qildi. Hukumat tomonidan oilaviy zo’ravonlik qurbonlari uchun boshpanalar va jabrlanganlar uchun yordam so’rab telefon liniyalari mavjud. Uydagi zo’ravonlik qurbonlari Reabilitatsiya va moslashuv markazlariga joylashtirilishi mumkin.

Boshqa zararli an’anaviy amaliyotlar: Ko’pxotinlilik norasmiy ravishda mamlakatning ayrim qismlarida amalda mavjud. Qonunda, ko’pxotinlilik uch yilgacha qamoq va jarima bilan jazolanadi, lekin bunday holatlarda ayollarga jazo berilmaydi. Ro’yxatga olinmagan ko’pxotinli nikohda bo’lgan ayollarga, ro’yxatdan o’tmagan nikohda bo’lgan ayollarga nisbatan qonun bir xil huquqlarni, shu jumladan turmush o’rtog’i o’lsa yoki munosabatlar tugasa mulkka, merosga yoki bolani vasiylikka bermaydi, bu esa ro’yxatdan o’tmagan ko’pxotinli nikohda bo’lmagan himoyasiz ayollarni ayniqsa zo’ravonlikka ta’sirchan qilib ularni huquqlaridan mahrum qiladi..

Jinsiy zo’ravonlik: Qonun jinsiy zo’ravonlikni aniq taqiqlamaydi, lekin erkak yoki ayolning biznes yoki moliyaviy jihatdan majbur qilsa ayolni jinsiy munosabatlarga majburlash noqonuniydir. Ijtimoiy normalar, hisobotning yo’qligi va qonuniy murojaatlar yo’qligi muammoning qanchaligini aniqlashni qiyinlashtirdi. Hukumatning qonunni bajarish va jinsiy zo’ravonlikni oldini olish borasidagi harakatlari noma’lum.

Aholini nazorat qilishdagi majburlash: Majburiy abort qilish yoki majburiy sterilizatsiya haqida xabarlar bo’lmadi.

Kamsitish: Sentyabr oyida prezident jinsiy tenglik to’g’risidagi qonunni imzoladi, bu mamlakat uchun birinchi marotaba hisoblanadi. Qonunda sog’liqni saqlash, ta’lim, fan, madaniyat, mehnat va ijtimoiy himoya sohasida teng imkoniyatlar bilan ta’minlaydi.

1 may kuni, hukumat prezidentning ayollarning mehnat huquqlari kafolatlarini kuchaytirish to’g’risidagi farmoniga binoan og’ir sanoat, qazilmalar, neft-gaz korxonalari va qurilishda ishlaydigan ayollarga qo’yilgan taqiqni bekor qildi. Hukumat ayollarning ishga kirishda kamsitilganligini yoki shunday ish uchun kam haq to’langanligini aniqlash uchun foydalanilishga juda kam ma’lumot berdi.

Bolalar

Tug’ilishni ro’yxatdan o’tkazish: Fuqarolik mamlakat hududida tug’ilgan yoki ota-onasi tomonidan olinadi. Umuman olganda, hukumat barcha tug’ilishlarni darhol ro’yxatga oldi.

Tibbiy yordam: Hukumat o’g’il va qiz bolalarga teng miqdorda tibbiy yordam ko’rsatgan bo’lsada, rasmiy ro’yxatdan o’tmagan, masalan, ko’cha bolalari va mehnat muhojirlarining bolalari davlat sog’liqni saqlash muassasalaridan doimiy foydalanish imkoniga ega bo’lmadilar.

Bolalarga nisbatan zo’ravonlik: Bolalarni zo’rlashga qarshi huquqiy himoya mavjud. Umuman olganda, jamiyat bolalar ustidan zo’ravonlikni oiladagi ichki ish deb hisobladi. Bu borada rasmiy ma’lumotlar, shu jumladan hukumatning unga qarshi kurash borasidagi harakatlari to’g’risida ma’lumot kam bo’ldi.

Erta va majburiy nikoh: Hukumat aprel oyida ayollarning turmushga chiqishlari uchun minimal yoshni 17 dan18 yoshgacha ko’tardi va bu nikoh yoshini ikkala jinsga tenglashtirdi. Maxsus holatlarda tuman hokimiyati yoshni bir yilga kamaytirishi mumkin. Ba’zi qishloq joylarda, 15 yoshga to’lmagan qizlar davlat tomonidan rasman tan olinmagan yoki diniy marosimlarda yigitlarga turmushga chiqqan.

Bolalarni jinsiy ekspluatatsiya qilish: Qonun bolalarni «ekspluatatsiyaning barcha shakllaridan» himoya qilishga qaratilgan. Bolani fohishalik bilan shug’ullantirish eng kam oylik ish haqining 25 dan 50 baravarigacha jarima va besh yilgacha qamoq jazosi bilan jazolanadi.

Jinsiy aloqada bo’lishning eng kichik yoshi – 16 yosh. Zo’rlaganlik uchun 15 yildan 20 yilgacha qamoq jazosi belgilangan. Bolalar pornografiyasini ishlab chiqarish, ko’rsatish va tarqatish uchun (21 yoshdan kichiklarlarni jalb qilish) jarima yoki uch yilgacha qamoq bilan jazolanadi.

Muassasalardagi bolalar: UNISEF ma’lumotlariga ko’ra, muassasalarda 20 mingdan ortiq nogiron bolalar yashaydi. Ta’lim maqsadida internat uylariga joylashtirilgan bolalar ushbu muassasalarda haddan tashqari ko’p. 2017 yilda e’lon qilingan Davlat statistika agentligining eng so’nggi hisobotlari shuni ko’rsatadiki, internat uylariga joylashtirilgan barcha bolalarning 84 foizi nogiron bolalar bo’lib, 7 yoshdan 17 yoshgacha bo’lgan bolalar eng katta guruhni tashkil qiladi.

Xalqaro bola o’g’irlash: Mamlakat 1980 yilgi Gaaga konventsiyasining xalqaro bolalarni o’g’irlashning fuqarolik jihatlari to’g’risidagi konventsiyasiga qo’shilgan. Davlat departamentining xalqaro ota-onalarning bolalarni o’g’irlash to’g’risidagi yillik hisobotiga qarang

https://travel.state.gov/content/travel/en/International-Parental-Child-Abduction/for-providers/legal-reports-and-data/reported-cases.html.

Antisemitizm

Antisemitizm xatti-harakatlari yoki yahudiylarga nisbatan kamsitish shakllari to’g’risida xabarlar bo’lmadi. Ro’yhatdan o’tgan sakkizta yahudiy jamoalari mavjud. Shu dindagilar asosan Toshkent, Samarqand, Farg’ona vodiysi va Buxoroda istiqomat qiladigan yahudiylarning soni 10 mingdan kamni tashkil qildi. Ularning soni asosan iqtisodiy sabablarga ko’ra emigratsiya tufayli pasayishda davom etdi.

Odam savdosi

Davlat Departamentining Odam savdosi to’g’risidagi hisobotiga qarang

https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/.

Nogironlar insonlar

Qonun nogironlarga nisbatan kamsitishni taqiqlaydi, ammo nogironlik asosida ijtimoiy kamsitish yuz berdi.

Agar nogironlar uchun binolarga, shu jumladan xususiy do’konlar va restoranlarga kirish imkoni bo’lmasa, qonun jarima solish imkon beradi, ammo jarimalar to’lash to’g’risida hech qanday ma’lumot mavjud emas. 

Nogironlar faollarining ta’kidlashicha, kirish imkoniyati etarli emas, masalan, so’nggi yillarda qurilgan ko’plab o’rta maktablarda tashqi yo’laklar mavjud, ammo nogironlar aravachasi foydalanuvchilari harakatini osonlashtiradigan ichki tuzilmalar yo’q.

Sog’liqni saqlash vazirligi nogironlarning tibbiy xizmatlardan foydalanishini nazorat qildi va Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi nogironlarni ishga joylashtirishga yordam berdi. Ta’lim va ruhiy sog’liqni saqlash muassasalarida huquqbuzarlik holatlari to’g’risida ma’lumot yo’q.

Nogironlik huquqlari faollarining xabar qilishicha, kamsitishlar bo’lgan va voyaga yetgan taxminan 8500 nogironlar (600000 dan ortiq) ish bilan ta’minlandi va ularning taxminan 75 foizi kambag’allikda yashaydi. Toshkent shahrida nogironlar uchun 2500 ta uy-joy ajratildi. Hukumat ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari, shahar va turar-joy massivlari, aeroportlar, temir yo’l stantsiyalari va boshqa ob’ektlar nogironlarga kirishni ta’minlashi shartligini ta’kidlaydi, lekin maxsus davlat dasturlari amalga oshirilmadi va kirish qiyinchiliklari bo’lganligini haqida faollar xabar berishdi.

Ko’zi ko’rmaydigan yoki ko’zi ojiz nogiron talabalar Sovet davrida nashr etilgan ko’rlar yozuvidagi kitoblarni o’qidilar, ammo ko’rish qobiliyati nogironlari uchun moslashtirilgan ba’zi kompyuterlar mavjud bo’ldi. Davlat kvotalari tizimi natijasida oliy o’quv yurtlarida nogironlar soni sezilarli darajada oshdi. 2017 yilda faqat 50 nafar nogiron kishi oliy o’quv yurtlariga qabul qilingan edi. Bu yil sentyabr oyining oxiriga kelib ularning soni 1659 edi.

Milliy / irqiy / etnik ozchilikni tashkil qiluvchilar

Qonun fuqarolikni olish uchun o’zbek tilini bilishni talab qilmaydi, lekin til ko’pincha nozik masala bo’lib kelgan. O’zbek tili davlat tilidir va Konstitutsiya prezidentning uni bilishini talab qiladi. Shuningdek, qonunda rus tili «millatlararo muloqot tili» ekani beldirilgan.

Xabarlarga ko’ra, rasmiylar hukumatdagi byurokratiya va biznesdagi yuqori lavozimlarni etnik o’zbeklar uchun saqlab qo’ygan, ammo bu hollar mustasnolar ko’p bo’lgan.

Ijtimoiy zo’ravonlik yoki etnik ozchilik guruhlari a’zolariga nisbatan kamsitish holatlari bo’yicha shikoyatlar kam uchradi.

Jinsiy yo’nalishga va jinsiy identifikatsiya asosida zo’ravonlik, kamsitish va boshqa huquqbuzarlik holatlari

Qonunda erkaklar o’rtasida rozilik bilan jinsiy aloqada bo’lish jinoyatdir va gunoxkor deb topilsa uch yilgacha qamoq jazosi belgilanadi. Yil davomida ushbu qonunning bajarilishi to’g’risida ma’lumot olinmadi. Qonunda ayollar o’rtasida rozilik bilan jinsiy aloqada bo’lish jinoyat hisoblanmaydi.

Umuman olganda, jamiyat bir jinsdagi shaxslarning jinsiy aloqasini taqiqiy mavzu deb biladi. Hech qanday LGBTI tashkilotlari yo’q. Jinsiy yo’nalish va jinsiy identifikatsiyasi bilan bog’liq chuqur salbiy ijtimoiy munosabat LGBTI jamiyatining so’z erkinligini cheklab qo’ydi va kamsitishga olib keldi. Qonunda LGBTI shaxslarini turar joy, bandlik, milliy qonunlar va sog’liqni saqlash kabi davlat xizmatlaridan foydalanish taqiqlanmaydi.

2018 yilda bo’lib o’tgan Universal davriy tahlildan so’ng, hukumat LGBTI maqomini dekriminallashtirish bo’yicha tavsiyalarni rad etib LGBTI muammolari «o’zbek jamiyatiga aloqasi yo’q» deb bildirdi.

12 sentyabr kuni, militsiya xodimlari Shokir Shavkatovning jasadini u o’zining gey ekanligini aytganidan so’ng Toshkentdagi kvartiradan topishdi. Matbuotda aytilishicha, politsiya uning «bo’yniga va qo’llariga» bir nechta «pichoq jarohatlari etkazgan» va tomog’i «shu qadar chuqur kesilganki, uning kallasi deyarli kesib tashlangan». Keyinchalik politsiya ikki gumondorni qotillikda aybladi. Faollarning aytishicha, uning o’ldirilishi jinsiy ozchiliklarga nisbatan nafrat bo’lgan. Hujumdan bir necha hafta oldin, mahalliy faol Shoxrux Salimov Turkiyadan video murojaat orqali Prezident Mirziyoyevni Jinoyat kodeksining erkaklar o’rtasidagi jinsiy aloqani taqiqlovchi qismlaridan voz kechishga chaqirgan. Boshqa LGBTI faollari xavfsizlik xizmatlari bilan aloqada bo’lganlikda gumon qilingan shaxslarni ta’qib qilganliklari haqida xabar berishdi.

OIV va OITS Ijtimoiy stigma

Qonun OIV bilan kasallanganlarni kamsitishlardan himoya qiladi va bepul tibbiy xizmat ko’rsatishni ta’minlaydi. 2018 yildagi holatga ko’ra, UNAIDSning hisobiga ko’ra, OITS bilan kasallangan 52000 kishi, shu jumladan 14 yoshgacha bo’lgan 6000 nafar bola OITV bilan kasallangan.  Katta yoshlilarni antiretrovirus terapiyasi (ART) bilan davolash 46 foiz, bolalarni davolash esa 93 foizni tashkil etgan. 

OIV kasalligi bor deb tanilgan shaxslar, OITV ma’lum bo’lganidan keyin, jamoat tashkilotlari xodimlari, tibbiyot xodimlari, huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari, uy egalari va ish beruvchilar tomonidan ijtimoiy izolyatsiya va kamsitilish holatlari haqida xabar berishdi. Harbiylar OIV topilgan shaxslarni qurolli xizmatga checkladi. Ba’zi LGBTI faollarining xabar berishicha, kasalxona bo’limlari OIV bilan kasallangan bemorlarning shaxsiy tarixini o’rganib chiqishgan va ularni giyohvand, gomoseksual yoki fohishalik bilan shug’ullanishgan deb ajratgan. Xabarlarga ko’ra, ba’zida kasalxona rasmiylari OIV bilan kasallangan bemorlarning hujjatlarini «gomoseksual» deb belgilaydilar va tergov uchun politsiyaga yuboradilar, chunki erkaklar o’rtasida jinsiy aloqada bo’lish jinoyat hisoblanadi.

7-bo’lim. Ishchilarning huquqlari

a. Uyushish erkinligi va jamoaviy bitim tuzish kelishuvlari

Qonun ishchilarga mustaqil kasaba uyushmalarini tuzish va ularga a’zo bo’lish va jamoaviy bitimlar tuzish huquqini beradi. Shaxslar ushbu huquqlardan foydalana olmadilar, chunki mamlakatda faoliyat ko’rsatadigan mustaqil kasaba uyushmalari yo’q. Qonun ish tashlash huquqini ham ta’minlamaydi va taqiqlamaydi, lekin uyushmalarning kamsitilishini taqiqlaydi. Kasaba uyushmalari to’g’risidagi qonunda ishchilar kasaba uyushmaga a’zoligi sababli ishdan bo’shatilmasligi mumkin, ammo kasaba uyushmasi faoliyati uchun ishdan bo’shatilgan ishchilar qayta tiklanishi kerakligi aniq aytilmagan. Jamoat ishlarida ko’ngillilar va shaxslar tomonidan hujjatlashtirilgan shartnomasiz ishlaydigan ishchilar huquqiy himoyaga ega emaslar.

Hukumatning amaldagi qonunlarni bajarishi to’g’risida hech qanday ma’lumot yo’q, chunki mustaqil kasaba uyushmalarini tuzishga urinishlar ma’lum emas. Qonunda uyushmalar erkinligi qonunlarni buzganlik uchun eng kam ish haqining besh baravaridan 10 baravarigacha jarimalar belgilangan. Hukumat «kasaba uyushmalari, huquqlari va ularning faoliyatining kafolatlari to’g’risida» qonunga o’zgartirishlar kiritdi. Yuqorida aytib o’tilgan huquqiy himoyaga qaramay, amalda ishchilar mustaqil kasaba uyushmalarini muvaffaqiyatli tashkil etmadilar yoki qo’shilmadilar. Ishchilar mustaqil muqobil kasaba uyushmalarini tuzishga urinishlar repressiya qilinishi mumkinligidan hanuzgacha xavotirdalar. Kasaba uyushmalari hanuzgacha markazlashgan va hukumatga qaram.

Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra, Davlat kasaba uyushmalari federatsiyasi 35000 dan ortiq asosiy tashkilotlar va 14 mintaqaviy kasaba uyushmalarini birlashtirgan. Mintaqaviy va sanoat kasaba uyushmalari davlat boshqaruvida qoldi.

Hukumat tomonidan uyushtirilgan kasaba uyushmalar minimal muzokaralar olib borganliklarini ko’rsatdi. Masalan, hukumat vazirliklari, shu jumladan Qishloq xo’jaligi vazirligi Kasaba uyushmalari federatsiyasi bilan kelishgan holda davlat xizmatchilariga ish haqi va ma’lum sektorlarda ishlab chiqarish kvotalarini belgilashda davom etdi. Rivojlanayotgan xususiy sektorda, rahbariyat ish haqini belgiladi yoki yollash uchun shartnoma tuzgan shaxslar bilan alohida muzokaralar olib bordi. Mehnat arbitrajiga javobgar davlat muassasasi yo’q edi.

b. Majburiy yoki shartli mehnatni taqiqlash

Qonun majburiy yoki shartli mehnatning barcha turlarini taqiqlaydi, o’g’rilik, firibgarlik yoki soliq to’lashdan bo’yin tovlash yoki qonun hujjatlarida nazarda tutilgan jinoyatlar uchun qonuniy jazo choralari bundan mustasno. Jinoyat kodeksining ba’zi bo’limlari shartli mehnatga, shuningdek, milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovatni qo’zg’ash va undash kabi huquqbuzarliklar uchun jazo sifatida ruxsat beradi. Qoidabuzarliklarni aniqlash uchun jazo etarli emas.

Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi inspektorlari majburiy mehnat qonunlarini ijro etish vakolatiga ega. Majburiy mehnat yoki odam savdosi bilan bog’liq masalalarda etakchi muammolar Odam savdosi va majburiy mehnatga qarshi kurash bo’yicha milliy komissiyaning maxsus majburiyati hisoblanadi. XMT yil davomida paxta yig’im-terimida bolalar va majburiy mehnatni kuzatish ko’lamini bajardi.

Hukumat majburiy mehnatning barcha shakllariga qarshi kurashda davom etdi. Yil davomida hukumat jamoatchilikni majburiy mehnatga, shu jumladan yillik paxta terimiga taqiq qo’yilishi to’g’risida xabar berdi.

Prezidentning 30 iyuldagi farmonida hukumat ilgari majburiy ma’muriy jarima bilan jazolangan majburiy mehnat qonunchiligini jinoiy javobgarlikka tortish jarayonini boshlashga buyurdi. Dekabr oyida parlament majburiy mehnatni jinoyat deb belgilaydigan qonun qabul qildi, ammo majburiy mehnat qonunlarini buzish faqat ikkinchi bosqichda kriminallashtiriladi. Birinchi qoida buzilishi hanuzgacha ma’muriy jarima bilan jazolanmoqda. Qaror qo’shimcha ravishda odam savdosi va majburiy mehnatga qarshi kurash bo’yicha hukumat harakatlarini nazorat qilish va muvofiqlashtirish uchun hukumat komissiyasini tuzdi. Milliy komissiya odam savdosi bilan shug’ullanadigan ichki ishlar vaziri raislik qiladigan va bandlik va mehnat munosabatlari vaziri boshchiligidagi majburiy mehnat bo’yicha kichik qo’mitalarga bo’lingan. Ularning ikkisi ham milliy komissiyada rais o’rinbosari bo’lib hizmat qiladilar.

Hukumat milliy komissiya uchun maxsus shaxsni tayinladi, u Senatda ham raislik vazifasini bajaruvchi Tanzila Narbaeva edi. Hukumat ushbu masala bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri prezidentga hisobot berish va farmonning mahalliy darajada ijro etilishini nazorat qilish uchun mintaqaviy yoki hududiy komissiyalar tuzish uchun maxsus ma’ruzachiga vakolat berdi. Ushbu qaror, shuningdek, odam savdosiga qarshi kurashish to’g’risidagi qonunga odam savdosi qurbonlarini aniqlash mexanizmini o’z ichiga olgan o’zgartirishni kiritishga talab tug’dirdi va majburiy mehnatni kriminallashtiradigan odam savdosi va majburiy mehnat to’g’risidagi qonunchilikni yangilashni buyurdi.

Hukumat iqtisodiyotning barcha sohalarida majburiy mehnatdan foydalanishni rasmiy taqiqlagan va ushbu qoidalarni amalga oshirgan bo’lsa ham, yozuvdagi qonunlar xalqaro mehnat me’yorlariga mos kelmadi. Paxta ishlab chiqarish uchun kvotalar oldindagidek saqlanib qolganligi sababli, mahalliy amaldorlarga ishlab chiqarish rejalarini bajarish uchun bosimlar davom etdi. Bunday bosim majburiy mehnatdan foydalanishga majbur qildi. Majburiy mehnatdan foydalanganlik uchun ma’muriy jazo choralari oshirildi: birinchi qonunbuzarlik uchun eng kam jarima eng kam oylik ish haqining 10 dan 30 baravarigacha, takroran sodir etilgan huquqbuzarliklar uchun jarima eng kam oylik ish haqining 30 dan 100 baravarigacha tayinlandi. Yuqorida ta’kidlangan, dekabr oyida qabul qilingan qonun qayta majburiy mehnat holatlari uchun jinoiy jazolarni ko’zda tutadi. 

Oktyabr oyida prezident qishloq xo’jaligiga 2023 yilga qadar kvotalarni qisqartirishga mo’ljallangan 2030 yilgacha Qishloq xo’jaligini rivojlantirish strategiyasini tasdiqladi.

Hukumat XMT mehnat shikoyatlariga qanday munosabatda bo’lganini ko’rish maqsadida real vaqt rejimida mehnat zo’ravonliklari to’g’risida xabar berish mexanizmi bilan bog’lanishiga ruxsat berdi. Hukumat majburiy mehnat masalasini ommaviy ravishda muhokama qilish va fikr-mulohazalarni, shu qatorda paxta terimida majburiy mehnatga nisbatan yondashuvini yaxshilashga imkon berish maqsadida xalqaro tashkilotlar, nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolik jamiyati tashkilotlari va mahalliy faollar bilan uchrashishga harakat qildi. Hukumat majburiy mehnat bilan bog’liq muammosini tan oldi va uni yo’q qilish uchun yordam so’radi.

Shuningdek, Davlat departamentining Odam savdosi to’g’risidagi hisobotiga qarang https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/.

d. Bolalar mehnatini taqiqlash va ishga kirish uchun minimal yosh

Qonun bolalar mehnatining eng yomon shakllarini taqiqlaydi. Qonunda mehnatga layoqat yoshining eng kichigi16 deb belgilanadi va ish 18 yoshdan kichiklarning o’qishlariga xalaqit bermasligi kerak. Qonun 15 yoshdan kichik bolalarga umuman ishlashga ruxsat bermaydi, lekin bu qoida har doim ham bajarilmadi. 15 yoshga to’lgan bolalar, ota-onalarining ruxsati bilan, maktab dars bo’lmagan paytda haftada 24 soatdan va maktab mashg’ulotlari davomida haftasiga 12 soatdan ishlashlari mumkin. 16 dan 18 yoshgacha bo’lgan bolalar maktabdan tashqari vaqtda haftada 36 soat va maktab mashg’uloti davomida haftasiga 18 soat ishlashlari mumkin. 

Farmonlarda 18 yoshdan kichik bolalar uchun taqiqlangan xavfli ishlar ro’yxati va ish beruvchilarning xavfli sharoitlarda, shu jumladan er osti, suv osti, xavfli balandliklarda va paxta qo’lda yig’ib olinishida, shu jumladan xavfli asboblar bilan paxta terimida bolalarning ishlashlari taqiqlanadi.

Bolalar qishloq xo’jaligida ish bilan band bo’ldilar; nonvoyxonalar va do’konlar kabi oilaviy bizneslarda; ko’chalarda ovqat sotish va temit-tersak yig’ish kabi xizmatlarda.

Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligining inspektorlari bolalar mehnati to’g’risidagi qonunlarni ijro etish vakolatiga ega. Ushbu qonunlarning ijro etilishi to’g’risida ma’lumot bo’lmadi. Qoidabuzarliklarni oldini olish uchun jazo etarli edi. Bolalar mehnatidan muntazam ravishda foydalanish qo’llanilmadi, lekin bolalar mehnatidan foydalanish qoidabuzarliklarining ayrim holatlari davom etdi.

Hukumat majburlagan bolalar mehnati to’g’risida biron bir dalil bo’lmadi. Hukumatning talabalardan foydalanishiga taqiqlari hali ham kuchda.

Shuningdek, Mehnat Departamentining Bolalar mehnatining eng yomon shakllari to’g’risidagi topilmalariga qarang 

https://www.dol.gov/agencies/ilab/resources/reports/child-labor/findings va Mehnat Departamentining Bolalar mehnati yoki majburiy mehnat tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar ro’yxati https://www.dol.gov/agencies/ilab/reports/child-labor/list-of-goods. 

e. Ishga va kasbga nisbatan kamsitishlik

Qonunlar va me’yoriy hujjatlar, irq, jins, din va til asosida ish va kasbga nisbatan kamsitishni taqiqlaydi. Mehnat kodeksida davlat himoyasiga loyiq bo’lgan yoki maxsus qulayliklarga muhtoj bo’lgan shaxslarga, shu jumladan ayollar, bolalar va nogironlarga nisbatan muomaladagi tafovut kamsituvchi deb hisoblanmasligi kerak. Qonunda jinsiy orientatsiya yoki jinsi, yoshi, siyosiy fikri, milliy kelib chiqishi yoki fuqaroligi yoki ijtimoiy kelib chiqishi asosida kamsitishni taqiqlanmaydi. OIV-infektsiyasi bor shaxslarga ma’lum kasblarda, shu jumladan tibbiy sohada, bemorlar bilan bevosita aloqada bo’lishni yoki qon yoki qon mahsulotlari bilan, shuningdek kosmetologiya yoki sartaroshxonada ishlash taqiqlanadi. Ushbu qonunlar va me’yoriy hujjatlarning hukumat tomonidan bajarilishini aniqlash uchun omma uchun ma’lumot yetarli bo’lmadi. Bandlikni kamsitish to’g’risida ishonchli ma’lumotlar bo’lmadi.

O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi ishga arizachining sudlanganligi yoki yaqin qarindoshining sudlanganligi asosida ish bermaslikni taqiqlaydi.

Chet ellik mehnat muhojirlari, agar ish beruvchilar ularni ishga olish uchun barcha qonuniy tartib-qoidalarga amal qilsalar, o’zbekistonlik ishchilar kabi huquqiy himoyadan foydalananishdan manmun bo’ldilar. Qonunda o’zbekistonlik ish beruvchilarning barcha sud tartib-qoidalariga rioya qilmaydigan qator jazolari ko’zda tutilgan. Hukumat bandlik to’g’risidagi qonunni to’la amalga oshirmadi, tegishli tashkilotlarning etarlicha xodimlar bilan ta’minlanmaganligi va korruptsiyaning keng tarqalganligi sababli.

f. Qabul qilingan ish sharoitlari

Qonun eng kam ish haqining milliy miqdorda belgilaydi. Hukumat kambag’allar daromadlari darajasi bo’yicha raqamlarni bermadi. Xalqaro hisoblarga ko’ra, 2018 yilda aholining 11,4 foizi qashshoqlik chegarasidan past degan ta’rifga to’g’ri keldi. 2019 yil uchun hech qanday ma’lumot mavjud emas.

Qonunda standart ish haftasi 40 soat qilib belgilangan va 24 soatlik dam olish vaqti talab qilinadi. Qonunda to’lanadigan yillik ta’tillar belgilanadi. Qonunda mehnat shartnomasida yoki xodimning kasaba uyushmasi bilan kelishilgan holda qo’shimcha ish vaqtida qo’shimcha haq to’lash nazarda tutilgan. Bunday kompensatsiya qo’shimcha ish haqi yoki ta’til sifatida berilishi mumkin. Qonunda belgilangan qo’shimcha ish haqi xodimning o’rtacha oylik ish haqining 200 foizidan kam bo’lmasligi kerak. Qo’shimcha ta’til vaqti qo’shimcha ishlangan ish vaqtidan kam bo’lmasligi kerak. Xodim yiliga 120 soatdan ortiq ishlashi mumkin emas, lekin bu cheklov umuman olganda, ayniqsa shaxsiy sektorda kuzatilmadi. Qonun majburiy ish vaqtini taqiqlaydi. Hukumat ushbu qonunlarni rasmiy iqtisodiyotda samarali amalga oshirdi. Ushbu qonunlarning norasmiy iqtisodiyotda bajarilishi to’g’risida ma’lumot yo’q.

Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi kasaba uyushmalari bilan kelishgan holda kasbiy sog’liq va xavfsizlik standartlarini o’rnatadi va ularga amal qiladi. Qonunga ko’ra, sog’liqni saqlash va xavfsizlik standartlari barcha sohalarda qo’llanilishi kerak. Hukumat ushbu qonunlarni rasmiy iqtisodiyotda samarali amalga oshirdi. Ushbu qonunlarning norasmiy iqtisodiyotda bajarilishi to’g’risida ma’lumot yo’q.

Ish beruvchilar mehnatni muhofaza qilish bo’yicha standartlar, qoidalar va tartiblarga, shuningdek jamoa shartnomalari bo’yicha majburiyatlarga rioya qilish uchun javobgardirlar. Qonunda ish beruvchi ish uchun tegishli xavfsizlik choralarini ko’rmagan taqdirda, ishchilar xavfli ishdan o’zlarini qonuniy ravishda chetlashtirishlari mumkin, va ish beruvchi ish to’xtalgan paytda xodimga ish haqi to’lashi yoki ishchi boshqa ishlamaslikni tanlagan taqdirda ish beruvshi ishdan bo’shatish haqini to’lashi shart. Umuman olganda, ishchilar ushbu huquqdan foydalanmadilar, chunki u yaxshi yo’lga qo’yilmagan va xodimlar ish beruvchilarning o’ch olishidan qo’rqishgan. Qonunda ish beruvchilardan xodimning hayoti va sog’lig’iga, ishlab chiqarishdagi shikastlanish, kasb kasalligi yoki xodimning ish joyida ishlashi natijasida sog’likka etkazilgan boshqa zararlar tufayli fuqarolik javobgarligini sug’urtalashni talab qiladi. Bunga qo’shimcha, kompaniya xodimlari quyidagilarni talab qilishga haqlidirlar va ma’muriyat ularga mehnat sharoitlari va ishdagi xavfsizlik holati, mavjud shaxsiy himoya vositalari, imtiyozlar va kompensatsiyalar to’g’risida ma’lumot berishga majburdir.

Yil davomida mehnat inspektorlarning soni ko’paydi va jamoatchilikka kelib tushgan shikoyatlar, shuningdek ularga jazo choralarining soni ko’paydi.

Mehnat vazirligi besh ish kuni ichida mehnat shikoyatlarini tekshirishni talab qiladigan protokollarni ishlatadi. Vazirlik yoki mahalliy hokimiyat idorasi korxonalarni tanlab tekshirishi mumkin edi, va maxsus tekshiruvlar baxtsiz hodisalar yoki shikoyatlarga javoban o’tkazildi. 2017 yilgi prezident qarori korruptsiyalashgan hukumat amaliyotiga barham berish maqsadida xususiy korxonalarni, shu jumladan mehnat inspektsiyalarini rejadan tashqari tekshirishlar taqiqlangan, ammo hukumat o’zini bundan mustasno qilib rejadan tashqari tekshirishlar hukumat uchun yana qonunlashtirildi.

Hisobotlarga ko’ra, qonun ijrosi tekis bo’lmagan. Qonunchilik norasmiy iqtisodiyotda, ayniqsa, ish rasmiylashtirilmagan joylarda amalga oshirilmadi. Mehnat inspektorlari sonining ko’payganligiga qaramay, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligiga ushbu majburiyatlarni bajarish uchun hali ham xodimlar etishmaydi. Norasmiy sektorda qonunbuzarliklarni oldini olish uchun jazolar etarli darajada bo’lmadi.

Hukumat Xalqaro Mehnat Tashkilotining Mehnatga layoqatli mehnat dasturini 2020 yilga qadar uzaytirdi. Eng ko’p uchraydigan mehnat qonunbuzarliklari shartnomalarsiz ishlash, e’lon qilingan to’lovlardan kam to’lovlarga ishlash, to’lovlar kechiktirilishi va sanitariya-gigiena talablariga javob bermaslik hollarida bo’ldi.

Ko’pgina xodimlar rasmiy ravishda yarim kunlik yoki kam daromadli ishlarda ishladilar va ko’pchiliklar norasmiy ishlashda davom etdilar. Hukumat iqtisodiyotning ko’p qismini norasmiy holatdan rasmiy iqtisodiyotga o’tkazish va norasmiy ishlayotganlarni mehnat va ijtimoiy himoya bilan ta’minlash bo’yicha Xalqaro Mehnat Tashkilotining Mehnatga layoqatli mehnat dasturi bo’yicha yaqin hamkorlik qildi.

Ishchilar hech qanday mehnat muhofazasi va xavfsizlik qoidalarining buzilishi haqida xabar bermadilar. Xususiy sektorda ish beruvchilari ish haqi, ish vaqtidan tashqari ishlash, shuningdek, mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik me’yorlarini ko’pincha buzdilar. Garchi qoidalarda xavfsizlik choralari ko’zda tutilgan bo’lsada, xavfli ishlarda ishlaydigan ishchilar ko’pincha himoya kiyimlari va jihozlariga ega bo’lmadilar. Qoidabuzarlik tez-tez uchraydigan tarmoqlar va xavfli yoki ekspluatatsion mehnat sharoitlariga duch kelgan ishchi guruhlari to’g’risida aniqroq ma’lumot mavjud bo’lmadi.

Муаллиф U.S. Mission Uzbekistan | Juma, 1 May, 2020 | Туркумлар: АҚШ ва Ўзбекистон, Инсон ҳуқуқлари, Пресс-релизлар, Расмий ҳисоботлар, Ҳисоботлар, Янгиликлар